Transmettre un patrimoine dispersé : le cas des vestiges archéologiques chypriotes depuis 1960 Processus, enjeux actuels et nouvelles orientations

Abstract

Η αρχαιολογική κληρονομιά της Κύπρου, θεμέλιο της εδαφικής και πολιτιστικής ταυτότητας μιας χώρας που εξακολουθεί να είναι διχοτομημένη, παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη εκτός των ορίων της επιστημονικής κοινότητας. Και αυτό, παρόλο που η ανάπτυξη της αρχαιολογικής έρευνας στο νησί από τον 19ο αιώνα και εξής επέτρεψε τη δημιουργία πολυάριθμων αρχαιολογικών συλλογών με κυπριακά τέχνεργα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι συλλογές αυτές διατηρούν και εκθέτουν μια διασκορπισμένη αρχαιολογική κληρονομιά, η σημασία της οποίας γίνεται κατανοητή μόνο αποσπασματικά. Η μετάδοση της βασίζεται τόσο στη διατήρηση όσο και στην ανάδειξη των αρχαιολογικών καταλοίπων. Η παρούσα διατριβή, βασισμένη σε επιτόπια έρευνα και εμπειρικές παρατηρήσεις, σκιαγραφεί μια επικαιροποιημένη εικόνα αυτής της κληρονομιάς. Συγκεκριμένα, αναλύονται τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για τη διατήρηση και την ανάδειξη της από το 1960 – έτος κατά το οποίο η Κύπρος ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητο κράτος και είναι σε θέση πλέον να διαμορφώσει τη δική της πολιτική για την προστασία και την προβολή της κληρονομιάς της ‒ μέχρι σήμερα. Η μελετή επικεντρώνεται σε επιλεγμένους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, που αντιπροσωπεύουν τις διάφορες περιόδους της ιστορίας του νησιού, καθώς και σε μόνιμες εκθέσεις στην Κύπρο και στα σημαντικότερα μουσεία της Ευρώπης. Η προσέγγιση αυτή προσφέρει αφορμή για προβληματισμό γύρω από την ιστορία της κυπριακής αρχαιολογίας και των συλλογών κυπριακών αρχαιοτήτων και προτείνει τη σύγκριση των μέσων διατήρησης και ανάδειξης προκειμένου να προσδιοριστούν σημερινά ζητήματα και προκλήσεις. Στη συνέχεια, με βάση αυτή τη συγκριτική και διαχρονική ανάλυση, η παρούσα μελέτη προτείνει τη διερεύνηση προοπτικών και πιθανών λύσεων για την αποτελεσματικότερη ανάδειξη της σημασίας και του χαρακτήρα αυτής της κοινής κληρονομιάς. Στο τελευταίο μέρος της παρούσας διατριβής, αναδεικνύεται η σημασία των αρχαιολογικών συμφραζομένων για τη μετάδοση της κυπριακής κληρονομιάς, και μάλιστα ως μέσο για τον σχεδιασμό και υποστήριξη νέων εμπειριών για τους επισκέπτες.

The archaeological heritage of Cyprus is one of the foundations of the territorial and cultural identity of a country that is still divided, yet it remains largely unknown outside the scientific community. However, the development of archaeological excavations since the 19th century has enabled the formation of various collections throughout Europe. These collections preserve and exhibit a scattered archaeological heritage, and its meaning is only partly accessible. Passing on this heritage relies on both the preservation and the display of the remains. Based on empirical investigations, the thesis draws up an up-to-date overview of this heritage. Thus, the means used to preserve and enhance it are analyzed, starting from 1960 - the date when Cyprus became an independent state and began implementing its own policy for protecting and enhancing its heritage - to the present day. To this end, a selection of sites and monuments is studied - they are representative of different periods of the island's history - as well as a number of permanent exhibitions in Cyprus and in the major museums of Europe. This study invites questioning the history of archaeology and archaeological collections: it suggests comparing preservation and display methods, in order to highlight the current issues at stake. On the basis of this comparative and diachronic analysis, this thesis then proposes to explore the possible perspectives for giving meaning to this shared heritage. Lastly, the matter of the archaeological context is discussed in the final part of the thesis. Archaeological context is revealed as of crucial importance in the transmission of the heritage, promoting new visitor experiences.

Le patrimoine archéologique chypriote - l’un des fondements de l’identité territoriale et culturelle d’un pays toujours divisé - est largement méconnu en dehors de la communauté scientifique. Paradoxalement, le développement des fouilles archéologiques dès le XIXe siècle a permis la constitution de nombreuses collections à travers l’Europe. Celles-ci conservent et exposent un patrimoine archéologique dispersé, dont le sens n’est que partiellement saisissable. La transmission de ce patrimoine repose à la fois sur la préservation et la valorisation des vestiges. À partir d’enquêtes empiriques, cette thèse dessine une image actualisée de ce patrimoine. Dès lors, les moyens employés pour le préserver et le valoriser sont analysés depuis 1960 - date à laquelle Chypre devient un pays indépendant et mène sa propre politique de sauvegarde et de mise en valeur du patrimoine - jusqu’à nos jours. Pour cela, une sélection de sites et monuments - représentatifs de différentes périodes de l'histoire de l’île - et d’expositions permanentes à Chypre et dans les principaux musées européens sont étudiés. Cette démarche invite à s’interroger sur l’histoire de l’archéologie et des collections : elle propose de comparer les moyens de préservation et de mise en valeur pour en définir les enjeux actuels. Forte de cette analyse comparée et diachronique, cette thèse propose ensuite d’explorer les perspectives possibles pour redonner du sens à ce patrimoine en partage. Enfin, la question du contexte archéologique émerge dans la dernière partie de cette thèse et s’impose alors comme un enjeu de transmission du patrimoine, propre à soutenir de nouvelles expériences de visite.