Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η εμπειρία της κατοχής στην ελληνική πεζογραφία (1940-1967). Όψεις της λογοτεχνικής πρόσληψης της ιστορίας. Μια κοινωνιοσημειωτική προσέγγιση.

Abstract

Στην παρούσα διατριβή εξετάζεται η σχέση ιστορίας – λογοτεχνίας με επίκεντρο την ελληνική πεζογραφία που αναφέρεται στα ιστορικά δρώμενα της δεκαετίας του 1940. Η μελέτη επιχειρεί να αναδείξει τη συμβολή της «ιστορίζουσας» λογοτεχνικής αφήγησης στην πληρέστερη προσέγγιση της εν λόγω περιόδου, ως συμπληρωματική πηγή με ιδιαίτερο χαρακτήρα. Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα αφορούν στον τρόπο με τον οποίο η λογοτεχνία διαχειρίζεται την κατοχική ιστορία σε διαφορετικές χρονικές περιόδους (συμβατικά διαιρέσαμε την πραγμάτευση σε τέσσερις περιόδους: 1940- 1944, 1944-1950, δεκαετία του 1950, και δεκαετία του 1960 μέχρι την επιβολή της χούντας το 1967). Στην εργασία αναλύονται συστηματικά τα έργα του Άγγελου Τερζάκη Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, Δημήτρη Χατζή Η Φωτιά, Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία και Γιώργου Θεοτοκά Ασθενείς και Οδοιπόροι, ως αντιπροσωπευτικά της κάθε περιόδου. Στόχος της μελέτης είναι να εξεταστούν οι χρήσεις του παρελθόντος και της ιστορίας στη λογοτεχνία σε συνάρτηση με τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες και το γενικότερο ιδεολογικό κλίμα του χρόνου συγγραφής και δημοσίευσης των έργων. Η ερμηνευτική προσέγγιση στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η λογοτεχνία αντιδρά στα κοινωνικοϊστορικά δεδομένα της χρονικής στιγμής παραγωγής της και, επομένως, κάθε προσπάθεια ερμηνείας του λογοτεχνικού έργου οφείλει να λαμβάνει υπόψη τον διάλογο παρελθόντος – παρόντος, προκειμένου να διαφανεί ο βαθμός επίδρασης που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον αλλά και η ιδεολογική πρόσληψη που θέλησαν να ενεργοποιήσουν οι πεζογράφοι μέσα από την επανερμηνεία της ιστορίας διαμέσου της μυθοπλασίας τους. Για την ανάλυση των κοινωνικών και ιστορικών εγγραφών των λογοτεχνικών έργων χρησιμοποιήσαμε ως μεθοδολογία την κοινωνιοσημειωτική προσέγγιση για την αναγωγή από τη δομή στο νόημα των λογοτεχνικών έργων. Η μελέτη διαρθρώνεται σε τρία Μέρη: ένα θεωρητικό-μεθοδολογικό, ένα ιστορικό γραμματολογικό και ένα αναλυτικό-ερμηνευτικό. Περιλαμβάνει συνολικά 6 κεφάλαια. Στο κεφάλαιο Α΄ «Ιστορία και Λογοτεχνία» εξετάζεται η σχέση ιστορίας και λογοτεχνίας με έμφαση στις αρχές της μεταμοντέρνας θεωρίας για την αφηγηματική διάσταση του ιστορείν και με αναφορές σε σημαντικούς εκπροσώπους της νέας Διανοητικής Ιστορίας ή μετα-ιστορίας (Paul Ricoeur, Dominick LaCapra, Hayden White και άλλοι). Στο ίδιο κεφάλαιο, στο πλαίσιο του προβληματισμού για το πώς κατασκευάζεται η Ιστορία, αναλύεται το ζήτημα της χρονικότητας (το παρελθόν εγγράφεται στη λογοτεχνία με όρους συγχρονικούς και ως αποτέλεσμα κοινωνικών διαδικασιών) και ταυτόχρονα εξετάζεται η λογοτεχνική πρόσληψη της Ιστορίας ως μια παραγωγική διαδικασία γλωσσικής κατασκευής, επιλογής, οργάνωσης και ερμηνείας (ως συνδηλωτική μεταγλώσσσα της πραγματικότητας) που προβάλλει ένα αξιολογικό στίγμα. Στο τέλος του κεφαλαίου εξετάζεται η κριτική διάσταση της λογοτεχνίας και επιβεβαιώνεται ο κοινωνιοκριτικός της ρόλος, αφενός ως αξιολογικός μηχανισμός και μεταφορέας ιδεολογικού περιεχομένου που μπορεί να ανιχνευθεί σε επίπεδο δομών ως αποτέλεσμα της εμπρόθετης διευθέτησης του γλωσσικού υλικού και αφετέρου ως διακείμενο που απορροφά κοινωνιόλεκτα σε διαλεκτική σχέση με την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα (κοινωνιοκριτική θεωρία του P.V. Zima και θεωρητικές καταβολές της: Bakhtin, Kristeva). Στο κεφάλαιο Β΄ «Ερευνητική μέθοδος – Κοινωνιοσημειωτική ανάλυση» αναλύεται η μέθοδος που ακολουθούμε, αυτή της κοινωνιοσημειωτικής ανάλυσης, η οποία προτείνει μια διπλή ανάγνωση του κειμένου αφενός σε ένα γλωσσικό-μορφικό και αφετέρου σε ένα ιδεολογικό επίπεδο, προκειμένου να προκύψουν συμπεράσματα βασισμένα όχι μόνο στην εξέταση της εσωτερικής διαδικασίας σήμανσης, τον τρόπο δηλαδή που η αρμολόγηση των γλωσσικών μηχανισμών παράγει νόημα, αλλά και στην αναζήτηση της αναγκαιότητας που έβαλε σε ενέργεια αυτούς τους μηχανισμούς, το γιατί της μορφής. Ειδικότερα, περιγράφεται η μέθοδος σημασιακής ανάλυσης του Α.J. Greimas, γνωστή και με τον όρο «δομική σημασιολογία», στα επιμέρους συστατικά της (μοντέλο δρωσών δυνάμεων, αφηγηματικό και δραματικό μοντέλο, ισοτοπίες και σημασιακές συναρτήσεις) που επιτρέπει την αναγωγή από τη μορφολογική ανάλυση στην ιστορικοκοινωνική ερμηνεία, το πέρασμα δηλαδή από τη μορφή στη σύνδεση με τους εξωκειμενικούς παράγοντες που επέβαλαν τη συγκεκριμένη διαχείριση της γλωσσικής μορφής. Τα επίπεδα ανάλυσης είναι τρία: Το λογοτεχνικό κείμενο, το κοινωνικό επίπεδο και το ιδεολογικό επίπεδο. Στο κεφάλαιο Γ΄ «Ιστορικά δεδομένα και κοινωνικές ορίζουσες της μεταπολεμικής πεζογραφίας» εξετάζεται σε αδρές γραμμές η πολιτικοκοινωνική κατάσταση της κάθε περιόδου συγγραφής των έργων, ώστε να καταστούν αντιληπτά τα πλαίσια εντός των οποίων κινήθηκαν οι πεζογράφοι. Εν συνεχεία, στο κεφάλαιο Δ΄ «Η πρόσληψη του Πολέμου και της Κατοχής στην ελληνική πεζογραφία (1940-1967)» γίνεται μια επισκόπηση των μεταβολών της λογοτεχνικής απόδοσης της ιστορίας σε συνάρτηση με τις κοινωνικές συνθήκες και τις ιδεολογικές σκοπιμότητες στο εκάστοτε συγγραφικό παρόν για να διαφανούν οι λογοτεχνικές τάσεις και τα μοτίβα που επικράτησαν ως προς τη διαχείριση της κατοχικής ιστορίας σε κάθε μια από τις τέσσερις περιόδους, όπως έχουν συμβατικά διακριθεί για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας. Γίνεται αναφορά στη σημασία του ιστορικού υλικού ως ζώσας ύλης της λογοτεχνίας και στη λειτουργία των υπό εξέταση λογοτεχνικών κειμένων ως μαρτυρίες και ντοκουμέντα της εποχής και του πνεύματός της. Στο κεφάλαιο Ε΄ «Ανάλυση και ερμηνεία των λογοτεχνικών έργων» γίνεται η συστηματική ανάλυση των υπό εξέταση λογοτεχνικών κειμένων στο πλαίσιο της κοινωνιοσημειωτικής προσέγγισης. Σε κάθε ένα από τα έργα αναλύονται σε ένα πρώτο στάδιο οι αφηγηματικές δομές των κειμένων (σύμφωνα με το μοντέλο Greimas), ούτως ώστε να συνταχθεί μια «γραμματική της αφήγησης» με αναγωγή σε γενικότερες σημασίες, ενώ στη συνέχεια προσδιορίζονται οι κοινωνιολεκτικές αναφορές που εγγράφονται στα έργα σε συνάρτηση με το ιστορικό και κοινωνικό περικείμενο (ιστορική και κοινωνική σήμανση των λεκτικών σημείων) και τέλος ανιχνεύονται οι ιδεολογικές δομές και οι συγγραφικές προθέσεις, δηλαδή η μετα-σημασιοδότηση των γλωσσικών σημείων με γνώμονα το αξιολογικό σύστημα που προτείνουν τα έργα (στο πλαίσιο αυτό δίνουμε ερμηνείες και απαντήσεις σε ερωτήματα για το πώς αξιοποίησαν οι λογοτέχνες τη δύναμη του λόγου στη διαχείριση του ιστορικού υλικού). Στο κεφάλαιο ΣΤ΄ «Λογοτεχνία – Μνήμη – Ιδεολογία» εξετάζεται το ζήτημα της μνήμης και η δυναμική διασύνδεση λογοτεχνίας, μνήμης και ιδεολογίας. Στο εν λόγω κεφάλαιο χαρτογραφείται η ιδιαίτερη λειτουργία της μνήμης στα υπό μελέτη λογοτεχνικά έργα ως αποκαλυπτικής του διαλόγου παρελθόντος – παρόντος για να διαφανεί ότι σε διαφορετικές χρονικές στιγμές προκύπτουν διαφορετικές μνημονικές καταγραφές και σημασιοδοτήσεις της ιστορίας στη λογοτεχνία σε συνάρτηση με τις εκάστοτε κοινωνικοϊστορικές συνθήκες και τις ανανεούμενες κάθε φορά αναγκαιότητες και ιδεολογικές σκοπιμότητες. Καθώς η μνημονική αναπαράσταση των κατοχικών γεγονότων στη λογοτεχνία που εξετάζουμε αποτελεί επανερμηνεία του παρελθόντος προσδιορισμένη από το διαρκώς έτερο παρόν, προσεγγίζουμε τη σχέση μνήμης και ιδεολογίας μέσα από τις κατηγορίες της αντι-μνήμης (counter-memory), της μετα-μνήμης, της παραδειγματικής μνήμης, της εθνικής μνήμης, και της θεραπευτικής μνήμης. Στο τέλος του κεφαλαίου γίνεται επισκόπηση της κατηγορίας της ετερότητας στα κείμενα που μελετώνται, με ιδιαίτερη αναφορά στη δόμηση ταυτοτήτων και στερεοτύπων μέσα από τους μυθιστορηματικούς τους ήρωες ως φορείς ιδεολογίας που συνδράμουν σημαντικά στη χαρτογράφηση των διαφορετικών εικόνων του παρελθόντος που προβάλλουν τα έργα σε κάθε περίοδο. Η διατριβή ολοκληρώνεται με τα Συμπεράσματα και τη Βιβλιογραφία.

This PhD thesis examines the relationship between history and literature focusing on the Greek novels that refer to the historical events of 1940s. The study attempts to highlight the contribution of “historical” literature to the fuller understanding of the period in question, viewing literature as a sui generis historical source. The main research questions concern the way in which literature depicts the events of the World War II and of the German occupation in Greece in different periods (for the needs of the study we have distinguished four periods: 1940-1944, 1944-1950, the 1950s and the 1960s up to the imposition of the Junta in 1967). The dissertation examines in particular the novels of Angelos Terzakis, The princess Izampo, Dimitris Xatzis, The Fire, Alexandros Kotzias, Siege and George Theotokas, Patients and Travellers as representative works of each period. The aim of the study is to examine the ways literature represents and reinterprets the historical past in relation to the socio-political and ideological context of the period the texts were written and published. The interpretative approach is based on the belief that literature reacts to the social and historical circumstances of the time of its production and therefore, any attempt to interpret the texts must take into account the past – present dialogue in order to specify in what degree the socio-political environment influences the representation of the past, as well as the ideological perspective that the writers wanted to convey through their fiction. The method we use is the socio-semiotic analysis, which permits to shift the focus from signs to systems of signification and to explore the social, historical and ideological records inscribed in the texts at the level of structure as a result of narrative arrangement. The study is structured in three parts: a theoretical-methodological one, a historical and literary one, and an analytical-interpretive one. It includes a total of six chapters. Chapter 1, entitled “History and Literature” examines the complex relationship between history and literature in order to underline the strong connection between history and narration (ιστορείν = αφηγείσθαι) with an emphasis on the principles of Postmodern theory of history and literature and with reference to important representatives of New Intellectual History or meta-history (Paul Ricoeur, Dominick LaCapra, Hayden White and others). In the same chapter, we discuss how history is constructed by means of xi language tools and tropes, as a process of selection, organization and interpretation – i.e. as a metalanguage of reality – which conveys at the same time an evaluative ideological outlook. We also discuss the issue of time and in particular the past – present dialogue (the past is embodied in literature as a result of contemporary social processes). At the end of this chapter, we refer to literature as a sociocritical mechanism and carrier of ideological content in its dialectical correlation with historical and social reality (we employ P.V. Zima’s theory of “sociocriticism” and its theoretical background: Bakhtin, Kristeva). Chapter 2, entitled “Research method - Sociosemiotic analysis” describes the method we follow which proposes, a two-level textual analysis: the first level refers to the analysis of the form, while the second level refers to an ideological one. This double reading of the text permits us to reach conclusions based not only in examining the internal process of signification, but also the necessity that set this process in motion: the why of the form. More specifically, we employ A.J. Greimas’ method of semantic analysis, also known as “structural semantics”, articulated in structures of signification (model of “actants”, the discursive model, modalities and isotopy). This theory allows the interpretation of the form in connection with extratextual factors. The levels of analysis are three: the literary text, the socio-historical records inscribed in it, and the ideological context. Chapter 3, entitled “Historical events and social determinants of post-war literature” offers basic information about the historical, social and political events of the period we examine in this study, so as their influence and impact on post-war Greek literature can be understood. In Chapter 4, entitled “The reception of the WW II and the German occupation in Greek prose (1940-1967)”, we proceed to an overview of the evolution of post-war Greek literature in each of the four periods mentioned above, in order to illustrate the ways literature depicts history in correlation with the specific socio-political conditions and literary tendencies that characterize every period. Reference is made to the importance of historical material in Greek post-war literature and to the function of the texts as “testimonies” of the era and its spirit. Chapter 5, entitled “Analysis and interpretation of the literary texts” provides a detailed analysis of the chosen Greek novels through a sociosemiotic approach. Firstly, we analyze the narrative structure of each text following the A.J. Greimas’ model, thus providing a “discursive grammar” that goes beyond the sole meaning of verbal signs; secondly, we indicate the intertextual references (διακείμενα) and social lingos (κοινωνιόλεκτα) that are registered in the texts, providing a historical and social marking of the verbal and narrative choices and modalities, and finally we explore the evaluative-ideological perspective the texts propose. In this way, we attempt to answer questions about how writers used the power of speech in conveying and reinterpreting the historical material in their works. In the Chapter 6, entitled “Literature - Memory – Ideology” we examine the dynamic inter-connection of literature, memory and ideology. This final chapter refers to the interdisciplinary field of “memory studies”, and it reveals the crucial role of memory in the “historical” literature to which the texts examined in this study belong. The examination aims at highlighting the importance of memory in the past – present dialogue, as different memories produce a different (meaning of the) past in different presents. In other words, we argue that the different records of history in literature are determined by the renewed necessities of the constantly different present (το διαρκώς έτερο παρόν). The chapter also discusses the relationship between memory and ideology through the categories of counter-memory, meta-memory, paradigmatic memory, national memory, and therapeutic memory. Τhe chapter ends with an overview of the reception of “otherness” in the examined texts, with special reference to the construction of identities and stereotypes through the examination of the characters as carriers of ideology, mapping the different images/receptions of the past projected by the works in each period. The dissertation ends with the Conclusions and Bibliography.