Η έννοια του υποκειμένου στο έργο του Μισέλ Φουκώ

Abstract

Το θέμα της παρούσας διατριβής είναι η έννοια του «υποκειμένο» στο Μ. Φουκώ. Έχοντας απορρίψει το υποκείμενο της φαινομενολογίας, του μαρξισμού και της ψυχανάλυσης ο Φουκώ έχει ανοίξει νέες προοπτικές στον τρόπο με τον αντιλαμβανόμαστε το υποκείμενο, τον εαυτό και την ταυτότητα. Δεν εκπόνησε μια θεωρία του «υποκειμένου», αλλά εννοιολογικά εργαλεία τα οποία διαρκώς αναδιατύπωνε. Το έργο του μπορεί να διατυπωθεί σύμφωνα με: Α) τη μεθοδολογία (αρχαιολογία-γενεαλογία) Β) την πρωτοκαθεδρία ενός θέματος: πρακτικές λόγου, σχέσεις εξουσίας, πρακτικές του εαυτού Γ) με ένα άξονα: της γνώσης, της εξουσίας, της ηθικής. Τα μεθοδολογικά εργαλεία, οι τρεις τομείς και άξονες δεν αποκλείουν οι μεν τους δε, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την εκπόνηση της παρούσας διατριβής ήταν μια εις βάθος έρευνα και ανάλυση πρωτογενών πηγών ( τα βιβλία, οι διαλέξεις στο College de France, η μεταθανάτια έκδοση των «Dits et Ecrits» που περιέχουν οτιδήποτε άλλο δημοσιεύτηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του). Στο πρώτο μέρος του έργου που χαρακτηρίζεται από τη χρήση της αρχαιολογίας και αντιστοιχεί στις πρακτικές λόγου και τον άξονα της γνώσης τον ενδιαφέρουν οι προϋποθέσεις που καθιστούν δυνατή την εμφάνιση λόγων γνώσης σε μια ορισμένη εποχή. Το δεύτερο μέρος χαρακτηρίζεται από τη χρήση της γενεαλογίας, νιτσεϊκής έμπνευσης, που συμπληρώνει την οριζόντια ανάγνωση των καθεστώτων λόγου με μια κάθετη ιστορική ανάγνωση αυτού που προσδιόρισε το δικό μας καθεστώς λόγου. Αντιστοιχεί στις σχέσεις εξουσίας και τον άξονα της εξουσίας. Ενδιαφέρεται για τις σχέσεις εξουσίας και αναπτύσσει την αναλυτική της και τη σχέση της με τη γνώση και την αλήθεια. Η σύγχρονη εξουσία που παρουσιάζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και αρχές του 19ου αιώνα, είναι αφενός η πειθαρχική εξουσία που ασκείται πάνω στα σώματα που καθιστά υπάκουα και παραγωγικά και αφετέρου η βιο-εξουσία που ασκείται πάνω στον πληθυσμό προς μεγιστοποίηση των δυνατοτήτων του. Στη συνέχεια η εξουσία εννοιολογείται ως «κυβέρνηση» με την έννοια της καθοδήγησης της συμπεριφοράς των άλλων. Η έννοια αυτή οδηγεί στο τρίτο μέρος του έργου του. Σε αυτό τον ενδιαφέρουν οι πρακτικές του βίου στην κλασική Ελλάδα και Αυτοκρατορική Ρώμη με τις οποίες το άτομο συγκροτείται και αναγνωρίζει τον εαυτό του ως «υποκείμενο». Χρησιμοποιείται η γενεαλογική και αρχαιολογική μέθοδος και αντιστοιχεί στις πρακτικές του εαυτού και τον άξονα της ηθικής. Το «υποκείμενο» εμφανίζεται αρχικά ως το ιδανικό υποκείμενο τομέων γνώσης και ως επιστημολογική έννοια. Στη συνέχεια παρουσιάζεται ως ένα παθητικό παράγωγο των σχέσεων εξουσίας και υποκείμενο με την έννοια της υποταγής. Σταδιακά με τη διεύρυνση της έννοιας της εξουσίας, παρουσιάζεται ως προικισμένο με μια σχετική ελευθερία και τη δυνατότητα της αντίστασης . Το τρίτο μέρος, των πρακτικών του εαυτού και του άξονα της ηθικής παρουσιάζει ένα «υποκείμενο» που συγκροτεί και μεταμορφώνει μέσα από τις τεχνικές του εαυτού, που είναι ιστορικά προσδιορισμένες, Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι το «υποκείμενο» είναι παρόν σε όλο το έργο του Φουκώ, εννοιολογημένο διαφορετικά, με ένα τρόπο που το διευρύνει διαρκώς. Είναι ιστορικό, δεν είναι μια ουσία αλλά μια μορφή που πραγματώνεται με διάφορους τρόπους διαμέσου των αιώνων.

The present work deals with the concept of the “subject” in M. Foucault’s work. Foucault rejected the phenomenological, Marxist and psychoanalytical subject, changing the way we perceive it, the self and identity. He didn’t elaborate a theory of the subject but created conceptual tools which he continuously developed. However this re-elaboration leads to a broadening of the whole conceptualization of the “subject” in Foucault’s work. Foucault’s work can be approached through basic tools: A) His methodology: archeology-genealogy B) The predominance of a domain: discursive practices, power relations, practices of the self C) An axe: knowledge, power, ethics The methodological tools, the three domains and axes don’t exclude but complement each other in his analyses. The methodology used by particular work, was an in depth analysis of primary sources (books, lectures at the College de France as well as everything else published during Foucault’s life and assembled in the four volumes of “Dits et ecrits”). In the first part of his work, that of discursive practices, the axe of knowledge and the archeological method as used by Foucault, he was interested in the conditions allowing the emergence of knowledge domains in different time periods. In the second part, Foucault uses the genealogical method inspired by Nietzsche. It complements the horizontal study of discursive practices with a vertical study of the historical forces that determined our own discursive regime. It corresponds to the domain of power relations and the axe of power. During this period he develops the analytic of power and its relations to knowledge and truth. Contemporary power, which emerges at the end of the 18th and beginning of the 19th century constitute a) disciplinary power, exercised on bodies to render them docile and productive b) bio-power, which is exercised on the population, aiming at the maximization of its capabilities. Subsequently, power is conceptualized as “government” in the sense of guiding the behavior of others.