Κτήτορες ναών και δωρητές κειμηλίων την εποχή της Τουρκοκρατίας στην Κύπρο (1571-1878)

Abstract

Στην παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζεται το σύνολο των απεικονίσεων των κτητόρων και των δωρητών σε ορθόδοξους ναούς και μονές της Κύπρου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1571-1878). Η πρωτοτυπία της διατριβής έγκειται στο γεγονός, ότι έως τώρα δεν υπήρχε καμία συναγωγή και μελέτη του συνόλου του σωζόμενου υλικού. Οι απεικονίσεις των αφιερωτών κληρικών και λαϊκών, εντοπίστηκαν σε τοιχογραφίες, σε φορητές εικόνες, σε μεταλλικές επενδύσεις εικόνων, σε έργα εκκλησιαστικής μικροτεχνίας, σε ξυλόγλυπτα εικονοστάσια, σε μάρμαρο και σε χαρτί. Τα παραδείγματα που έχουν συγκεντρωθεί από όλο το νησί, ανέρχονται στα ενενήντα επτά και δίνουν πολύτιμα στοιχεία για την πράξη της δωρεάς από ιστορικής, κοινωνικής και καλλιτεχνικής πλευράς στα αστικά κέντρα της εποχής και στην ύπαιθρο. Μέσα από τις απεικονίσεις των δωρητών ξεχωρίζουν οι κοινωνικές τάξεις και διαβαθμίσεις, ενώ ορισμένες φορές συνεχίζουν να απεικονίζουν τα οικόσημά τους. Πολύτιμες πληροφορίες αντλούνται μέσα από σκηνές καθημερινής ζωής, όπως αρρώστια, φόνος, ναυάγιο, ιάσεις, διασώσεις Αντλούνται επίσης πληροφορίες για την εκκλησιαστική ιστορία και τη δράση της Εκκλησίας Κύπρου εν αιχμαλωσία και τη θρησκευτική πίστη. Η Εκκλησία Κύπρου τονίζει το Αυτοκέφαλό της• γι’ αυτό εικονογραφείται η παράδοση των προνομίων, καθώς και τα αντικείμενα σύμβολα της παράδοσης αυτής. Την εποχή αυτή εμφανίζονται για πρώτη φορά πορτραίτα αρχιεπισκόπων της Κύπρου ως δωρητών στη ζωγραφική. Εκτός από τους αρχιεπισκόπους, ως δωρητές εικονίζονται μητροπολίτες και ο κατώτερος κλήρος. Ως δωρητές απεικονίζονται μοναχοί κυπριακών μονών που ήκμασαν κατά την Τουρκοκρατία. Τα πορτραίτα των αφιερωτών είναι και συμβατικά και πραγματικά. Με βάση τις απεικονίσεις των κληρικών είναι εφικτή η μελέτη της εξέλιξης των βυζαντινών αμφίων και της διακόσμησής της. Οι ενδυματολογικές προτιμήσεις των δωρητών, έτσι όπως απεικονίζονται στις αφιερωματικές παραστάσεις βοηθούν στην ανασύσταση της ενδυμασίας. Η ενδυμασία των λαϊκών δωρητών μέχρι και τα μέσα περίπου του 17ου αιώνα, οπότε αρχίζει να επηρεάζεται από τον τουρκικό συρμό διατηρεί έντονες δυτικές επιδράσεις. Την τουρκική ενδυμασία (alla Turca) υιοθετούν οι εύποροι Χριστιανοί, κυρίως των αστικών κέντρων και για πρώτη φορά οι δραγομάνοι του Σεραγίου με τις οικογένειές τους. Κατά τον 19ο αιώνα εκτός από την τοπική ενδυμασία απεικονίζονται δωρητές ντυμένοι σύμφωνα με τον ευρωπαϊκό τρόπο. Το ύφος των εικόνων μπορεί να είναι αμιγώς εκκλησιαστικό. Σε «διπλεπίπεδες» εικόνες το ύφος άλλοτε είναι κοσμικό και άλλοτε ανάμικτο (= ανάμικτο ύφος, λόγω ανάμικτου περιεχομένου), ανάλογα με τις εποχές και τα πρόσωπα. Οι εικονογραφικοί τύποι στις αφιερωματικές παραστάσεις είναι και καθιερωμένοι και νεωτερικοί. Οι δωρητές, συνήθως στις κτητορικές απεικονίσεις τους κρατούν ή συνοδεύουν το ομοίωμα του ναού ή απεικονίζουν το μοναστηριακό συγκρότημα, το οποίο και προσφέρουν στον επώνυμο άγιο. Οι απεικονίσεις αυτές σε συνάρτηση με τις ολιγόστιχες ή εκτενείς συνοδευτικές επιγραφές παρέχουν μοναδικές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική του ναού ή του μοναστηριακού συγκροτήματος τον καιρό της ίδρυσης ή της ανακαίνισής και του εξωραϊσμού του. Επίσης αντλούνται, σημαντικά στοιχεία για τους χορηγούς και τα επαγγέλματά τους, για τους ζωγράφους, τους χρυσοχόους, τους ξυλογλύπτες (ταλιαδώρους), για τα καλλιτεχνικά κέντρα εντός και εκτός Κύπρου. Οι απεικονίσεις των δωρητών στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι ιδιαίτερα σημαντικές όσον αφορά στη μελέτη του θεσμού της χορηγίας και παρέχουν πλήθος ενδιαφερόντων στοιχείων με κοινωνικές, θρησκευτικές και ιστορικές προεκτάσεις για την Κύπρο γενικότερα.

In the present doctoral thesis, the depictions of donors and founders in Orthodox churches and monasteries of Cyprus during the period of Turkish rule (1571 - 1878) are examined in their entirety. The originality of the thesis consists in the fact that no study or collection of the whole of the preserved material has been carried out to date. The depictions of the donors, clerics and laity, have been located in wall-paintings, icons on wood, metallic icon revetments and works of ecclesiastical craftsmanship, on carved wooden iconostases, on wooden panels (thorakia), on marble and paper. The examples that have been gathered throughout the island are ninety seven and furnish valuable information concerning the act of donation from historical, social, and artistic points of view, in urban centres of the period as well as in the countryside. Through the depictions of donors, social classes and gradations are made clear, while in certain instances they display their coat of arms. Through scenes of everyday life, such as illness, murder, medical treatments, shipwreck and salvage, important information is gathered. The current study is also informative on issues concerning Church History, religious faith and the activities of the subjugated Church of Cyprus. The Church lays strong emphasis on its autocephalous character, and for this reason the tradition of its privileges is depicted, as well as the emblems of this tradition. For the first time in the Byzantine and Post-Byzantine art of Cyprus, portraits of Archbishops of Cyprus as donors make their appearance in paintings; in addition to archbishops, metropolitan bishops and the lower clergy are also represented as donors. Several monks, especialy abbots from Cyprus’ Orthodox monasteries -which flourished under Turkish rule- are depicted as donors. The portraits of the donors are both stylised and real. Moreover, representations of the clergy have made the study of the evolution and decoration of Byzantine sacerdotal vestments possible. The sartorial dressing preferences of the donors, as they are represented in the dedicatory scenes, are important for the reconstruction of clothing habits of the time. The dress of the clerical donors is a combination of traditional and westernized influence until approximately the middle of the 17th century, when it begins to be more influenced by the Turkish dressing habits. Christian merchants, mainly those of the urban centres, adopt Turkish dress (alla Turca), as the Dragomans of the Seraglio, together with the members of their families. During the 19th century, apart from wearing local costume, donors are depicted dressed according to European fashion. The aspect of the pictures is sometimes purely ecclesiastical. They are also sometimes in a mixed manner or at other times worldly as by the so-called “double-level” representations, depending on the periods and the persons involved. The iconographical models in the dedicatory scenes are both established ones as well as more modern. The donors are usually shown holding or standing by a replica of the church in their depictions as founders, or show the monastic complex that they are offering to their protecting saint. (...)