Δομικά υλικά και κατασκευές στην κυπριακή αρχιτεκτονική: από τη νεολιθική περιόδο μέχρι την ύστερη χαλκοκρατία

Abstract

Η Διδακτορική διατριβή περιλαμβάνει ανάλυση της αρχιτεκτονικής της Κύπρου κατά τις πρωιμότερες περιόδους της αρχαιότητας από τη Νεολιθική περίοδο μέχρι το τέλος της Ύστερης Χαλκοκρατίας (τυπολογία, μορφολογία) και εις βάθος λεπτομερή έρευνα στις κατασκευαστικές λύσεις (οικοδομικές λεπτομέρειες) που ακολουθήθηκαν καθώς και στα δομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν (πέτρα, ωμόπλινθοι, κονιάματα, ξύλο). Η έρευνα είχε ως στόχο την ανάλυση και μελέτη των υλικών και της σύστασής τους, τον εντοπισμό της προέλευσης των πρώτων υλών και τη διερεύνηση των τρόπων επεξεργασίας τους και των μεθόδων παρασκευής νέων προϊόντων. Η έρευνα αποσκοπούσε στην κατανόηση της οικοδομικής τέχνης της Κύπρου κατά τις πρωιμότερες περιόδους της αρχαιότητας και στη μελέτη της οικοδομικής τεχνολογίας (και της πυροτεχνολογίας) διαχρονικά. Η κυρίως έρευνα της διατριβής στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό σε προσωπικές παρατηρήσεις, μετρήσεις και αποτυπώσεις τμημάτων αρχιτεκτονικών κατασκευών και λεπτομερειών κυρίως στη συλλογή δειγμάτων από διάφορους οικισμούς κάθε περιόδου, ως επίσης και από λατομεία, για περαιτέρω εργαστηριακή έρευνα. Η πληρέστερη μελέτη και αναγνώριση της σύστασης και της προέλευσης των υλικών πραγματοποιήθηκε με τη διεξαγωγή σειράς εργαστηριακών αναλύσεων (χημικές, ορυκτολογικές, πετρογραφικές και θερμικές αναλύσεις, παρατήρηση με απλό μικροσκόπιο καθώς και με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης, εφοδιασμένο με μικροαναλυτή, θερμικές αναλύσεις κ.ά.) σε εξειδικευμένα εργαστήρια. Στα πλαίσια της έρευνας αυτής διαπιστώθηκε η περίοδος της πρώτης χρήσης των κονιαμάτων γύψου και ασβέστη καθώς και των υδραυλικών κονιαμάτων στην Κύπρο και έγιναν συγκρίσεις και παραλληλισμοί με γειτονικούς πολιτισμούς. Παράλληλα εντοπίστηκε μεγάλος αριθμός αρχαίων λατομείων και έγινε ταύτιση των πετρωμάτων τους με τις πελεκητές πέτρες των γειτονικών προϊστορικών οικισμών. Μέσω των ιστορικών στοιχείων που συλλέχθηκαν έγινε σύνδεση της εμφάνισης νέων υλικών και μεθόδων δόμησης με τις γενικότερες κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές που επιτελούνται κατά τις υπό εξέταση περιόδους. Η έρευνα οδήγησε στον προσδιορισμό της χρονολογικής διαδοχής των δομικών υλικών και της διαχρονικής τους χρήση, στον εντοπισμό των περιόδων υιοθέτησης νέων τεχνικών και μορφών και στη διαπίστωση των κοινωνικών τους προεκτάσεων και του ρόλου των περιβαλλοντικών και κλιματολογικών συνθηκών για την επιλογή και τον τρόπο χρήσης τους. Η μελέτη της αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερα των υλικών και των τεχνικών δόμησης οδήγησε σε συμπεράσματα για το επίπεδο της τεχνολογικής ανάπτυξης, τις μεθόδους εκμετάλλευσης των πρώτων υλών, την οικονομία και την οργάνωση της παραγωγής και της κοινωνίας κάθε περιόδου, αφού η αρχιτεκτονική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τρόπο ζωής και τις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων. Με τη μελέτη των υλικών - προέλευσή τους, τρόπος επεξεργασίας των πρώτων υλών, μεθόδου παρασκευής των τελικών προϊόντων – που πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων ανάλυσης, επιχειρήθηκε να δοθούν απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα και να διαπιστωθούν οι τεχνολογικές γνώσεις στον τομέα των δομικών υλικών των πρωιμότερων περιόδων της αρχαιότητας της Κύπρου.

The Phd thesis covers the study of the architecture (form and typology) of the earliest periods of Antiquity in Cyprus and includes an in-depth research on the methods of construction and mainly on the building materials used (stone, mudbricks, mortars, timber). The main aims of the research were the determination of the composition of the different materials used and the evolution in their use, as well as the investigation of the probable provenance of the raw materials and the procedures followed for their preparation. Thus the thesis aimed to investigate the building techniques in prehistoric Cyprus, the technology and pyrotechnology known during the earliest periods of antiquity, and the determination of the first use of each particular material and structural method. The greater part of the research of the thesis was mainly based on personal in situ observations and surveys of architectural constructions and structural details and the selection of specimens from various settlements of each period as well as various quarries, and their in-depth study using analytical methods. The thorough study and identification of the composition was achieved by a series of laboratory analyses: Chemical (Atomic Absorption Spectroscopy, Chromatometric methods, Flame Photometry), Mineral (Petrographic analysis, X-Ray Diffraction) and Thermal analyses (Differential Thermal Analysis, Thermogravimetry) as well as Scanning Electron Microscopy investigation. In the framework of the research the periods of the initial use of gypsum and lime mortars as well as hydraulic plasters were identified and comparisons were carried out with the technology of neigbouring civilizations. In addition many old quarries were investigated and their connection with the neigbouring prehistoric settlements was achieved through the analysis of samples of rocks and stones. The thesis led to conclusions with regard to the chronological succession of the building materials, the first use of each particular method of preparation, the role of environmental and climatic conditions for their selection and use and the position of the island in relation to the neighbouring countries in the technology of mortars. The thesis also led to conclusions with regard to the relationship between the different materials used and the structural methods followed with socio-economic factors during the periods under study. Through the study of architecture and especially that of materials and building techniques information was gathered with regard to the level of technological development, the methods of exploiting the raw materials, the economy, the organization of production and the society, as architecture is strongly connected with the way of life. With the study of the materials – their provenance, the methods of treatment and the preparation of the final products which was carried out using contemporary methods of analysis new knowledge regarding the technology knowledge (building technology) of the early periods of Architecture in Cyprus was revealed.