Η εβραϊκή παρουσία στην Κύπρο, 1878-1949 : ιδεολογικοί και κοινωνικο-πολιτικοί μετασχηματισμοί, επιχειρηματικότητα και καινοτομία στο αποικιακό πλαίσιο

Abstract

Η διατριβή εξετάζει την ιστορία της εβραϊκής παρουσίας στη βρετανική Κύπρο μεταξύ 1878 και 1949 – από την έναρξη της Αγγλοκρατίας μέχρι και το κλείσιμο των στρατοπέδων κράτησης των Εβραίων «παράνομων» μεταναστών – προσεγγίζοντάς την ως ένα κατεξοχήν μεταναστευτικό φαινόμενο με παρεμφερείς ιδεολογικές, πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικές προεκτάσεις. Η εβραϊκή παρουσία στην Κύπρο διέπεται από το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των συνεχών εισροών και εκροών μεταναστών και προσφύγων. Σταθμοί στην ιστορία της υπήρξαν οι αγροτικοί εποικισμοί των τελών της δεκαετίας του 19ου και αρχές 20ού αιώνα (στους Ορείτες και τα Κούκλια της Πάφου μεταξύ 1883 και 1887 από φιλανθρωπικές οργανώσεις, καθώς και στο Μαργό της επαρχίας Λευκωσίας μεταξύ 1898 και 1935 από την οργάνωση Jewish Colonization Association), η άφιξη Εβραίων από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και Παλαιστίνη κατά τη δεκαετία του 1930, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως ως ιδιώτες επιχειρηματίες, τα προσφυγικά ρεύματα κατά τους δύο παγκοσμίους πολέμους, καθώς και το τελευταίο και μαζικότερο κεφάλαιο των εβραϊκών ροών στην Κύπρο, τα στρατόπεδα κράτησης δεκάδων χιλιάδων Εβραίων διασωθέντων από το Ολοκαύτωμα στην Αμμόχωστο και τη Δεκέλεια μεταξύ 1946 και 1949. Σε ένα σφαιρικό πλαίσιο κατανόησης της πολυμορφίας του εβραϊκού στοιχείου, μέσα και από την αξιοποίηση ποικίλων αρχειακών πηγών, του κυπριακού και εβραϊκού Τύπου, η διατριβή συζητά τους παράγοντες διαμόρφωσης της εβραϊκής παρουσίας κατά τις προαναφερθείσες περιόδους, εξετάζει τα πολυεπίπεδα αίτια των εισροών και εκροών, και αποτυπώνει τον αντίκτυπο της παρουσίας αυτής στο οικονομικό σύστημα του νησιού. Επιπλέον, ιχνηλατεί και αναδεικνύει το ρόλο της Κύπρου στην ιστορία της καθόδου των εβραϊκών ρευμάτων προς τη γειτονική Παλαιστίνη, ιδιαίτερα σε συνάρτηση με το εβραϊκό ζήτημα. Η έλευση και εγκατάσταση των Εβραίων εντάσσεται στα πλαίσια τριών ιστοριογραφικών συζητήσεων: πρώτον, της ιστορίας της καθόδου των εβραϊκών μεταναστευτικών ροών στην Ανατολική Μεσόγειο στο δρόμο προς την Παλαιστίνη· δεύτερον της θέσης των Εβραίων (και της οικονομικής δραστηριότητάς τους) στη βρετανική αυτοκρατορία· και τρίτον των σχέσεων Εβραίων-Ελληνορθόδοξων Χριστιανών. Σε αυτό το πλέγμα, καταγράφονται οι εξελικτικές εκφάνσεις της πρόσληψης της Κύπρου στο εβραϊκό ζήτημα κατά τη διαδικασία «κατασκευής» του έθνους-κράτους του Ισραήλ μέσα από το φακό του Σιωνισμού από το 1895 μέχρι το 1948. Επιπλέον, ερμηνεύεται ο ρόλος της βρετανικής στάσης, όπως επίσης ο φιλοσημιτισμός και αντισημιτισμός των Ελλήνων της Κύπρου, ως εσωτερικοί παράγοντες καθορισμού της τυπολογίας του εβραϊκού στοιχείου, καταγράφοντας τη διαχρονική τους εξέλιξη μέσα από τους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Τέλος, εξετάζεται η κοινωνικο-οικονομική ενσωμάτωση του εβραϊκού στοιχείου, κυρίως μέσα από την καταγραφή της καινοτόμου οικονομικής και επιχειρηματικής του δραστηριότητας σε τομείς της αποικιακής οικονομίας, όπως η γεωργία, η βιομηχανία και οι επιχειρήσεις. Η διατριβή ολοκληρώνεται με το σημαντικό και ιδιαίτερο κεφάλαιο της μαζικής εβραϊκής παρουσίας στα στρατόπεδα του Καραόλου και της Ξυλοτύμπου στα τέλη της δεκαετίας του 1940, όπου επιχειρείται μια σφαιρική ανάλυση της λειτουργίας των στρατοπέδων και της διαβίωσης των κρατουμένων, καθώς και των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών τους προεκτάσεων.

The thesis examines the history of Jews in Cyprus between 1878 and 1949 - from the beginning of British rule until the closure of the detention camps of Jewish "illegal" immigrants. Since the main characteristic of Jewish history on the island was the constant inflow and outflow of migrants and refugees, the thesis deals with Jewish presence as an eminently migratory phenomenon accompanied by ideological, political and socio-economic implications. The narrative is unfolded around several important landmarks: the Jewish rural settlements of the late 19th and early 20th century (the two first at Orides and Kouklia in Paphos between 1883 and 1887 by charities and the third at Margo in Nicosia and other localities between 1898 and 1935 by the Jewish Colonization Association); the refugee flows during the two world wars; the inflow of Jewish private entrepreneurs from Palestine, Central and Eastern Europe in the 1930s; and lastly the period during which Jewish presence peaked in numbers, that of the detention camps for thousands of Jews rescued from the Holocaust, which operated between 1946 and 1949 in Famagusta and Dhekelia. Towards a holistic approach, the thesis discusses the factors that shaped Jewish presence in the aforementioned periods, examining the multilevel causes of inflows and outflows and reflecting its impact on the economic system of the island. Moreover, it traces and illustrates the role of Cyprus in the history of Jewish immigration to Palestine, particularly in connection with the Jewish question. The immigration and settlement of the Jews in Cyprus is elaborated on three historiographical debates: firstly, the Jewish immigration to the Eastern Mediterranean on the way to Palestine (aliyah); secondly, the socio-economic role of Jews (and their business activity) in the British Empire; and thirdly the relations between Orthodox Christians and Jews. The thesis records the importance of Cyprus in the settlement of Jewish question during the process of nation-building from 1895 to 1948 and particularly through the lens of Zionism. In this context, the Zionist ideological transformations regarding the perception of Cyprus as a step to the acquisition of a national home in Palestine are encapsulated. In another aspect, the thesis touches upon the internal factors of British policy, philosemitism and antisemitism of the Greeks of Cyprus. As the determinants of the typology of Jewish migratory presence, the thesis interprets the British and Greek-Cypriot stance over time taking into consideration the political, economic and social developments. Finally, the socio-economic integration of the Jewish element lies at the heart of the historiographical discussion, particularly through the recording of Jewish innovative economic and business activity in sectors of the colonial economy, such as agriculture, business and industry. The last chapter of the thesis highlights the several aspects of mass Jewish presence in the camps of Karaolos and Xylotymbou in the late 1940s. A comprehensive analysis of the camp structure and the Jewish detainees’ daily life is provided, while the political, social and economic implications of the camps operation on several aspects of colonial life are documented.