A technical approach to pottery production in Attica during the historic period : use of raw materials and processing techniques over time

Abstract

Η Διδακτορική Διατριβή αναφέρεται στο αρχαιολογικό ερώτημα σχετικά με τον εντοπισμό των αργιλικών πηγών, που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή της Αττικής Κεραμικής και συνάγει συμπεράσματα για την οργάνωση των εργαστηρίων αγγειοπλαστικής (6ος-4ος αιώνα π.Χ.). Η έρευνα επικεντρώθηκε στην εξέταση σιδηρούχων αργίλων σε περιοχές της Αττικής, κατάλληλων για την παραγωγή της αργιλικής βαφής, η οποιία κατα την όπτηση τριών σταδίων μετασχηματίζεται στο μελανό υάλωμα (ΜΥ) που διακοσμεί την επιφάνεια των αγγείων. Μελετήθηκαν οι πρώτες ύλες και οι ιδιότητες τους κατά τη διαδικασία της παρασκευής του κολλοειδούς αργιλικού αιωρήματος, από το οποίο παράγεται η αργιλική βαφή, και καταγράφηκαν τα αποτελέσματα μετά την όπτηση της, τα οποία και συγκρίνονται με αντίστοιχα αρχαιολογικά θραύσματα που φέρουν ΜΥ. Το πρώτο στάδιο της εργασίας αφορούσε στην άμεση σύγκριση αρχαιολογικών κεραμικών δειγμάτων που φέρουν ΜΥ, μέσω μιας καινοτόμας αναλυτικής μεθοδολογίας (mXRF, μΧRF, μPIXE, XRD και SEM/EDX) σε επίπεδο ιχνοστοιχείων, με σύγχρονα μελαμβαφή εργαστηριακά δείγματα, τα οποία παράχθηκαν στο εργαστήριο με την διαδικασία της «αναγωγής του σιδήρου», σε σύγχρονες συνθήκες παραγωγής κεραμικής. Τα εργαστηριακά δοκίμια διακοσμήθηκαν με αργιλικές βαφές που παράχθηκαν απο την δειγματοληψία αργιλικών εδαφών (37) της Αττικής. Τα αποτελέσματα κατέδειξαν 5 αργιλικές αποθέσεις συμβατές με τα αρχαιολογικά δείγματα, οι οποιες εντοπίζονται στις περιοχές Πάνακτο-Σκούρτα, Πάρνηθα, Υμηττός, Μεσογαία, Λαύριο. Επιπλέον, η συνδυαστική μελέτη των αργιλικών εδαφών - αργιλικής βαφής - ΜΥ έφερε στο φως σημαντικά αποτελέσματα όσον αφορά τα ιχνοστοιχεία και την ορυκτολογική σύσταση της βαφής. Ορισμένα μακροσκοπικά χαρακτηριστικά των αρχαιολογικών δειγμάτων, όπως οι χαρακτηριστικές αστεροειδείς μικρο-ρωγμές και οι διαφορετικές αποχρώσεις του ΜΥ που διακρίνονται και σε σημαντικά αρχαιολογικά μουσειακά εκθέματα, φαίνεται να συσχετίζονται με συγκεκριμένες αργιλικές αποθέσεις. Επιπλέον, παρατηρήθηκε συμβατότητα ως προς τη σύγκριση των ιχνοστοιχείων μεταξύ σύγχρονων και αρχαίων δειγμάτων όσον αφορά τον ψευδάργυρο (Zn), ο οποιος συσχετίζεται με την περιοχή του Λαυρίου. Προκειμένου να ελεγχθούν περαιτέρω αυτά τα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά, ένα σύνολο από ~ 100 γεωμετρικά, αρχαϊκά και κλασικά διακοσμημένα όστρακα από τις ανασκαφές στην Ακρόπολη τον 19ο αιώνα (Graef και Langlotz, 1909-1933), εξετάστηκαν επί τόπου με τη χρήση ενός Bruker\hh-PXRF συστήματος που προσφέρει τη δυνατότητα μη καταστρεπτικής ανάλυσης. Επιπλέον, αναλύθηκε συγκριτικό υλικό από τη Βοιωτία, όστρακα από μια απόθεση στο λόφο της Ακρόπολης, καθώς και κεραμικά θραύσματα που φέρουν πινελιές δοκιμών ΜΥ από την περιοχή των κεραμέων της αρχαίας Κορίνθου. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η επιλογή, συλλογή και επεξεργασία της κατάλληλης αργίλου για την παραγωγή ενός επιτυχημένου ΜΥ, απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό. Η έλλειψη αρχαιολογικών δεδομένων σχετικά με την παραγωγή της αργιλικής βαφής, σε συνδυασμό με την μεγάλη ποσότητα βαφής που απαιτήθηκε για την παραγωγή της Αττικής κεραμικής, αλλά και την ύπαρξη άφθονων αργιλικών κοιτασμάτων στην Αττική που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για αυτο το σκοπό, με την δυνατότητα συλλογής του αιωρήματος απευθείας από τη φύση, υποστηρίζουν ισχυρά την υπόθεση ενός προϊόντος-αργιλικής βαφής με προσιτή νομισματική αξία στην Αρχαϊκή και Κλασική εποχή, και ενισχύουν τη πρόταση για την ύπαρξη ενός ξεχωριστού «εμπειρικού» επαγγέλματος και ενός εμπορικού δικτύου σχετικού με την παραγωγή και την διανομή της αργιλικής βαφής στα εργαστήρια της Αθήνα του 6ου-4ου αιώνα π.Χ..

This study addresses a longstanding archaeological question on the clay-sources used for the Attic pottery production in Attica and draw conclusions on the organisation of pottery workshops from sixth to fourth century BCE. Emphasis was given on the red ferruginous-clays used for the clay paint (CP) decoration of the black-glazed (BG) ceramic production. The aim is to study the raw materials, record the chemical and mineralogical changes