Οικονομικοί και πολιτισμικοί μετασχηματισμοί στην Ανακτορική Κρήτη : η πόλη της Κνωσού κατά τη Μεσομινωική ΙΙΙΑ περίοδο μέσα από την ανασκαφή στους Γυψάδες

Abstract

Στην παρούσα διατριβή επιχειρείται η επανεξέταση της Μεσομινωικής ΙΙΙΑ περιόδου (ΜΜ ΙΙΙΑ), αναλύοντας διεξοδικά σύγχρονα αρχιτεκτονικά και κεραμικά ευρήματα από τον λόφο των Γυψάδων Κνωσού. Πρόκειται για το Κτήριο 2, το οποίο ήρθε στο φως στα πλαίσια του προγράμματος The Knossos-Gypsades Excavation Project 2014-2015 (Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών και Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου Κρήτης). Η ΜΜ ΙΙΙΑ περίοδος, στην οποία χρονολογείται το Κτήριο 2, τοποθετείται χρονικά στο 1700/1675-1650/1640 π.Χ. και πολιτισμικά στο μεταίχμιο μεταξύ των Παλαιών και Νέων Ανακτόρων, γεγονός που υπογραμμίζει τον μεταβατικό της χαρακτήρα. Στη μέχρι σήμερα έρευνα, το ενδελεχώς δημοσιευμένο υλικό της περιόδου είναι περιορισμένο, καθώς και οι στρωματογραφημένοι με σαφήνεια και χρονική αλληλουχία αρχαιολογικοί ορίζοντες. Το συγκεκριμένο σύνολο τεκμηριώθηκε κλειστό και αδιατάρακτο από νεώτερες επεμβάσεις, και ως εκ τούτου, τα νέα δεδομένα που προσφέρει στην έρευνα, συμβάλλουν αποφασιστικά στη μελέτη της περιόδου. Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα αδιατάρακτα ανασκαφικά περιβάλλοντα στην Κνωσό, στα ερείπια του οποίου μπορεί κάποιος να «διαβάσει» τη «βιογραφία» του, από την αρχή της κατοίκησής του μέχρι το τέλος, ακολούθως να διακρίνει ιστορικά γεγονότα, και εν τέλει να ερμηνεύσει τις αντιδράσεις του ανθρώπινου παράγοντα σε αυτά. Η παρούσα έρευνα εστιάζει στην: 1) αρχιτεκτονική του Κτηρίου 2, όπου αποσαφηνίζονται οι τρόποι οικοδόμησής του, η μορφή και η λειτουργία του, 2) λεπτομερή ανάλυση της στρωματογραφίας, με στόχευση στην ερμηνευτική αιτιολόγηση της δημιουργίας των αρχαιολογικών οριζόντων, 3) τυπολογική ανάλυση της κεραμικής, όπου γίνεται προσπάθεια χρονολογικής ανίχνευσης των κεραμικών μετεξελίξεων, 4) ένταξη του Κτηρίου 2 στον οικιστικό ιστό της Κνωσού κατά τη μετάβαση από την Παλαιοανακτορική στη Νεοανακτορική περίοδο, και 5) αναζήτηση και συναξιολόγηση ανάλογων περιπτώσεων σε σύγχρονες πόλεις της Κρήτης. Το Κτήριο 2 ιδρύεται σε οικιστικό περιβάλλον, συνδιαμορφώνοντας με όμορά του, ανάλογης χρήσης κτήρια, μία συνοικία της πόλης της Κνωσού. Αν και σχετικά απομακρυσμένη από τον αυστηρά διοικητικό πυρήνα, εμφανίζει στοιχεία ανακτορικής ταυτότητας, ικανά να επιβεβαιώσουν την ένταξη των ενοίκων της εν λόγω συνοικίας στην κνωσιακή αριστοκρατία (elite).Ο κύριος κορμός της μελέτης δομείται πάνω στην κεραμική τεχνολογία, τη διεξοδική περιγραφή και ταξινόμηση σχημάτων αγγείων, τύπων και διακοσμητικών τεχνοτροπιών. Στη μεθοδολογία ιδιαίτερο βάρος δίνεται στη στατιστική ανάλυση των ευρημάτων υπό το πρίσμα των αρχαιολογικών συναφειών, μια προσέγγιση που ελλείπει από μελέτες σύγχρονου υλικού. Βασικό στοιχείο αποτελεί, επίσης, η επανεξέταση παλαιών προτάσεων της περιοδολόγησης, προτείνοντας τη χρονολόγηση των συναφειών της λεγόμενης πρώιμης ΜΜ ΙΙΙΑ στη ΜΜ ΙΙΒ, και την αυτονομία της ΜΜ ΙΙΙΑ. Επιπλέον, η συζήτηση επεκτείνεται στο κοινωνικοπολιτικό και οικονομικό περιβάλλον, στο οποίο η κεραμική του κτηρίου παράχθηκε και καταναλώθηκε. Ο πολιτισμικός προσδιορισμός της κνωσιακής ΜΜ ΙΙΙΑ επέτρεψε τον συσχετισμό της με άλλες σύγχρονες εγκαταστάσεις σε περιφερειακό και παγκρήτιο επίπεδο. Η συγκριτική τους μελέτη αποκάλυψε ενδιαφέροντα μοτίβα επιρροής, που επιβεβαίωσαν την κνωσιακή υπεροχή κατά τη Νεοανακτορική περίοδο. Η καταστροφή του Κτηρίου 2 στο τέλος της ΜΜ ΙΙΙΑ υπήρξε εκτεταμένη, συνέπεια ενός μεγάλου σε ένταση σεισμικού γεγονότος, με αποτέλεσμα την εγκατάλειψή του, η οποία έγινε με συγκεκριμένο και επαναλαμβανόμενο τελετουργικό τρόπο. Η σύγχρονη έρευνα ορίζει τη διαδικασία αυτή ως «δομημένη εναπόθεση» και «τελετουργική εγκατάλειψη». Η ένταση και η επίδραση του γεγονότος αυτού, όπως πιθανότατα και η σπουδαιότητα του Κτηρίου 2,αποτυπώνεται και στη συνειδητή απόφαση διατήρησης του χώρου ελεύθερου κατασκευών, ακόμη και όταν κατά την αμέσως επόμενη περίοδο, την Υστερομινωική ΙΒ-ΙΙ (1480-1390 π.Χ.), οικοδομήθηκε, αμέσως ανατολικά του, το Κτήριο 1.

In the present thesis, a re-examination of the Middle Minoan IIIA period (MM IIIA) is attempted, based on a systematic analysis of contemporary architectural and ceramic findings from the Gypsades hill at Knossos. Building 2 came to light as part of The Knossos-Gypsades Excavation Project 2014-2015 (British School at Athens and Ephorate of Antiquities at Heraklion, Crete). Dating MM IIIA at the first half of the 17th century BC (1700/1675-1650/1640 BC) sets the period culturally on the boundary between the Old and New Palaces, a position that emphasizes its transitional character. Until recently, thoroughly published material concerning this period was limited, as well as explicit information about stratigraphy. Rare are also archaeological contexts with chronological superimposed sequence. The importance of Building 2 lies exactly in providing undisturbed data with no subsequent interference, and a clear stratigraphical sequence, thus contributing decisively to the archaeology of the MM period. In its ruins, one can “read” its “biography”, detect historical events, and interpret the human reaction to them. The research focuses on the: 1) architectural layout of the Building 2, clarifying construction techniques, its form and function, 2) detailed stratigraphical analysis, aiming to an interpretative explanation about the causes that yield specific archaeological strata, 3) typological analysis of the pottery, whereas an attempt of detecting ceramic development and thus chronological change is made, 4) attempt to incorporate Building 2 into the Knossian urban planning during the transitional period between Old and New Palaces, and 5) examination and evaluation comparable data from other Cretan sites. Building 2 is established on a town’s quarter along with neighboring houses. Although in distance from its administrative core, it exhibits architectural elements of palatial identity, underlying the integration of the Gypsades district within the Knossian elite. Emphasis is given on the ceramics, as it is the main tool for chronological and cultural identification, not only of the specific building remains, but also the period itself. Pottery study, apart from its exhaustive typological analysis and manufacture techniques, is based extensively on statistic data concerning types and wares in context. This approach is rather new and not widely adopted to Minoan archaeological research specifically as to the MM III Knossian pottery. One of the topics under study is, also, the reassessment of the MM II – IIIA periodization, based on ceramic affinities and stratigraphical sequence, proposing early MM IIIA pottery groups to date in MM IIB, and MM IIIA to be autonomous. Furthermore, discussion is made on the socio-political and economic context, in which the material in question was produced and consumed. The cultural identification of the Knossian MM IIIA allowed its association with contemporary sites across the island, especially with central and east Crete. Their study in comparison revealed interesting patterns of influence, which confirmed Knossian authority during Neopalatial period. The destruction of the Building 2 in the MM IIIA was extensive, due to a seismic event of large magnitude. This resulted to the building’s abandonment which occurred at a short period of time within the MM IIIA. Rooms were cleared from destruction deposits and then backfilled with material, either from the building itself or from nearby pits. This procedure took place in a specific, methodical way, to which modern archaeological narrative refers as “structured deposition” and “ritual abandonment”. The intensity and impact of this event, as well as the importance of the building itself, is reflected on the decision to preserve the area it was extended free of buildings, even when the later Late Minoan IB-II (1480-1390 BC) Building 1 was founded immediately to the east.