Οι Νεκροπόλεις της Αμαθούντας. Tαφική τοπογραφία και τυπολογία από την πρώιμη εποχή του σιδήρου μέχρι την ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο

Abstract

Αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής έρευνας είναι η ανάλυση της ταφικής τοπογραφίας και των ταφικών τύπων της αρχαίας Αμαθούντας καθ’ όλη τη μακρά διάρκεια κατοίκησής της στην αρχαιότητα: από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, στις αρχές της 1η χιλιετίας π.Χ., μέχρι και την Ύστερη Ρωμαϊκή Περίοδο. Οι τρεις νεκροπόλεις της Αμαθούντας, η δυτική, η βόρεια και η ανατολική, αναπτύχθηκαν στους χαμηλούς και παρακείμενους προς την ακρόπολη λόφους και αποτελούν το γεωγραφικό πλαίσιο της εργασίας. Ο μεγάλος όγκος δεδομένων που προέκυψε από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση, την αποδελτίωση και μελέτη των αδημοσίευτων ανασκαφικών δεδομένων και ταφικού υλικού, που αποτελούν την συντριπτική πλειοψηφία του υπό μελέτη υλικού, καταχωρήθηκε σε μια βάση δεδομένων, η οποία αποτελεί το κύριο εργαλείο ανάλυσης και σύνθεσης της παρούσας εργασίας. Πριν από την πραγμάτευση της ταφικής τοπογραφίας επιχειρείται η ιστορική αναδρομή της αρχαιολογικής έρευνας στις τρεις νεκροπόλεις, αρχίζοντας από τις τυχαίες ανακαλύψεις τάφων τον 16ο αι. και φτάνοντας στα τέλη του 19ου με την κορύφωση των λαθρανασκαφικών δραστηριοτήτων με απώτερο στόχο την απόσπαση και πώληση του ταφικού υλικού. Παρουσιάζονται επίσης οι στόχοι και οι μέθοδοι διερεύνησης των τάφων από τις ξένες αποστολές και το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου μέχρι σήμερα. Στο πλαίσιο προσέγγισης της ευρύτερης τοπογραφίας της θέσης παρουσιάζονται, επίσης, τα ορατά, μη ταφικά, μνημεία της Αμαθούντας, τα οποία έφεραν στο φως οι πολυετείς αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή. Αναφέρονται επίσης οι προϊστορικές θέσεις που εμπίπτουν στην υδρολογική λεκάνη της ανατολικής Λεμεσού. Η ανάλυση της ταφικής τοπογραφίας εστιάζει στην χωρική οργάνωση και ανάπτυξη των τριών νεκροπόλεων διαχρονικά, από την εμφάνιση των πρώτων τάφων στις αρχές της Κυπρο-Γεωμετρικής περιόδου μέχρι και την εγκατάλειψή τους στην Ύστερη Ρωμαϊκή και Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Ο τρόπος οργάνωσης και ανάπτυξης κάθε νεκρόπολης εξετάζεται ξεχωριστά ανά περίοδο και, τέλος, παρουσιάζονται συνθετικά και διαχρονικά όλα τα δεδομένα των νεκροπόλεων με σκοπό τη συνολική θεώρηση του ταφικού τοπίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η παρακολούθηση της σταδιακής οργάνωσης και ανάπτυξης των ταφικών θέσεων, το εύρος και ο ρυθμός ανάπτυξής τους κατά τη μακρά διάρκεια χρήσης τους. Μέσα από την μελέτη και ανάλυση όλων των διαθέσιμων ανασκαφικών δεδομένων προέκυψε μια ιδιαίτερη ποικιλομορφία στην τυπολογία τάφων, από την οποία προέκυψαν έξι κύριοι ταφικοί τύποι (Α-Ζ). Ο κάθε τύπος τάφου εξετάστηκε εντός του χωρικού και χρονικού πλαισίου που χρησιμοποιήθηκε. Το χρονολογικό εύρος του κάθε τύπου χαρακτηρίζεται από μια διαχρονικότητα, καθώς η συντριπτική πλειονότητά τους χρησιμοποιήθηκε για πολλαπλές ταφές σε μια μακρά χρονική διάρκεια. Η εμφάνιση και η χρήση τους συγκεκριμένων ταφικών τύπων παρουσιάζονται σε σχέση με αντίστοιχα δεδομένα από άλλες θέσεις του νησιού. Οι ταφικές πρακτικές και τα έθιμα ταφής αποτελούν επίσης ένα αναπόσπαστο τμήμα της μελέτης των ταφικών μνημείων, καθώς διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην επιλογή των ταφικών τύπων, επηρεάζοντας την εξέλιξη της ταφικής τοπογραφίας. Η ανάλυση των ταφικών πρακτικών και ο συσχετισμός τους με τους ταφικούς τύπους έχουν ως στόχο τη δημιουργία μιας όσο το δυνατόν πληρέστερης εικόνας αναφορικά τα ταφικά δρώμενα και το πως αυτά αντανακλούν τις κοινωνικές δομές στις διάφορες περιόδους. Τέλος, μέσα από τη σύνθεση των δεδομένων της ταφικής τοπογραφίας και τυπολογίας επιχειρείται η εκπόρευση συμπερασμάτων που αφορούν τις πρώιμες κυρίως φάσεις της εγκατάστασης στην Αμαθούντα. Λαμβάνοντας υπόψη το σχήμα οργάνωσης των χώρων ταφής, τη χωροθέτηση, την αρχιτεκτονική και το πλούσιο υλικό των πρωιμότερων χρονολογικά τάφων, αναζητούνται απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν την εγκατάσταση των ιδρυτικών ομάδων στην περιοχή, παρά την απουσία τεκμηρίων οικιστικού χαρακτήρα. Τα αρχικά στάδια ανάπτυξης της αστικής δομής που οδήγησαν στην συγκρότηση μια σημαντικής έδρας, η οποία αναγνωρίζεται ως πρωτεύουσα μιας από τις ανεξάρτητες πολιτείες του νησιού, ανιχνεύονται μέσα από το ταφικό υλικό, την ταφική αρχιτεκτονική και τοπογραφία.

The aim of the present doctoral dissertation is the study of the funerary topography and the funerary architecture of ancient Amathous throughout the entire span of its history: starting from the Early Iron Age, at the beginning of the 1st millennium BC, until the Late Roman period. The spatial context of this work are the necropoleis (burial sites) of Amathous (western, northern and eastern). The three necropoleis lie on the slopes of the low hills adjacent to the acropolis hill, extending along the coast and the hinterland. The large amount of data that were collected during the review of the literature and the study of the unpublished archival and archaeological material was inserted in a specially designed database, which became the main tool for the data analysis of the present study. The history of archaeological research of the three necropoleis precedes the examination of the funerary topography, starting with the fortuitous finds as early as 16th century, until the late 19th with the extensive illegal excavations of tombs aiming at the illicit trafficking of the archaeological material. Finally are presented the main objectives and research methods applied by foreign and local expeditions until today. In the context of a wider landscape approach, the visible, non-funerary monuments that were brought to light by the systematic fieldwork of the past decades in the area are also mentioned. The study of the funerary topography focuses on the spatial organization and extend of the three necropoleis diachronically, since the appearance of the earliest tombs, at the beginning of the Cypro-Geometric period, until their abandonment in the Late Roman or Early Byzantine period. The spatial organization and extend of each necropolis is examined separately for each period and the data are presented collectively and diachronically in order to obtain a clear picture of the gradual development of the three burial grounds, during their long period of use. The study and analysis of the data deriving from the excavations in the three necropoleis resulted in the typological classification of the tombs, with six main tomb types and in the examination of each type within a spatial and chronological context. The emergence of specific types of graves at Amathous and their use for a longer or a shorter span of time is presented in relation to parallel data from other sides of the island. The funerary practices and the burial customs constitute an integral part of the study of the funerary monuments, playing a significant role in the selection of the tomb type, thus affecting the funerary topography. The reconstruction of the burial process and the funerary practices performed at Amathous were attempted through the analysis of the available published and unpublished excavation material. Τhe synthesis of the data from the study of the funerary topography and the funerary typology lead to the final conclusions, whose main focus is on the early phases of the history of Amathous. Taking into consideration the location, the architecture and the rich burial assemblages of the earliest tombs, as well the subsequent extend of the communal cemeteries during the early phases of the Cypro-Geometric period, I seek to provide answers with respect to the foundation of Amathous. The early stages of the development of an urban structure, which led to the formation of the capital of one of the independent polities of the island, are traced in the funerary material, tomb architecture and funerary topography.