Ατομικά και οικογενειακά χαρακτηριστικά ως παράγοντες ενός πολυσυστημικού μοντέλου ανθεκτικότητας

Abstract

Η παρούσα διατριβή διερευνά το φαινόμενο της ανθεκτικότητας αξιοποιώντας αναλύσεις που εστιάζουν τόσο στις μεταβλητές, όσο και στα άτομα. Στην έρευνα συμμετείχαν 305 παιδιά (171 κορίτσια και 134 αγόρια) της Ε’ και Στ’ Δημοτικού και της A΄ και Β΄ Γυμνασίου, καθώς και ένας εκ των δυο γονέων. Οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν ένα ευρύ φάσμα ψυχομετρικών εργαλείων που μετρούν την αντιξοότητα, την προσαρμογή, τα ατομικά χαρακτηριστικά, καθώς και την οικογενειακή ανθεκτικότητα. Η συλλογή των δεδομένων έγινε με στοχευμένη δειγματοληψία, καθώς στην έρευνα συμμετείχαν παιδιά υψηλού ρίσκου προς ανάπτυξη αναπτυξιακών δυσκολιών εξαιτίας των βιωμάτων αντιξοότητας. Δόθηκε έμφαση στην πολυσυστημική μελέτη του φαινομένου της ανθεκτικότητας, μελετώντας τη συμβολή τόσο του ενδοπροσωπικού όσο και του οικογενειακού συστήματος στην ανάπτυξη της ατομικής ανθεκτικότητας του παιδιού. Επιπρόσθετα, δόθηκε έμφαση στη μελέτη της πολυδιάστατης φύσης του φαινομένου, εντοπίζοντας και μελετώντας τρεις διαφορετικές διαστάσεις της ανθεκτικότητας. Ένα σύνολο τεσσάρων παραγοντικών αναλύσεων οδήγησαν στη δημιουργία των παραγόντων της αντιξοότητας, της προσαρμογής, των ατομικών χαρακτηριστικών και των χαρακτηριστικών της οικογενειακής ανθεκτικότητας. Στη συνέχεια, μέσα από τη μέθοδο των καταλοίπων (residuals) κατασκευάστηκαν οι τρεις διαστάσεις της ανθεκτικότητας: η ανθεκτικότητα προκοινωνικού τομέα, η ανθεκτικότητα ακαδημαϊκού τομέα και η ανθεκτικότητα ψυχικής υγείας. Τα αποτελέσματα της έρευνας καταδεικνύουν ότι διαφορετικοί τύποι αντιξοότητας έχουν διαφορετικό αντίκτυπο στις τρεις διαστάσεις της προσαρμογής. Συγκεκριμένα, η προσαρμογή προκοινωνικού τομέα παρουσιάζει θετική σχέση με την ύπαρξη προβλημάτων υγείας, είτε του ίδιου του παιδιού είτε κάποιου άλλου μέλους στην οικογένεια του, η προσαρμογή ακαδημαϊκού τομέα παρουσιάζει αρνητική σχέση με το φύλο (αγόρι), την οικογενειακή και την κοινωνική αντιξοότητα και η προσαρμογή ψυχικής υγείας παρουσιάζει αρνητική σχέση με την οικογενειακή και την κοινωνική αντιξοότητα. Οι αναλύσεις των δεδομένων κατέδειξαν επιπρόσθετα ότι, όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός της αντιξοότητας που προέρχεται από οικογενειακούς και κοινωνικούς παράγοντες, τόσο μικρότερος είναι ο βαθμός προσαρμογής των εφήβων στον ακαδημαϊκό και ψυχολογικό τομέα. Ακολούθως, μέσα από τρία διαφορετικά μοντέλα παλινδρόμησης (ένα για κάθε μια από τις διαστάσεις της ανθεκτικότητας) έχει εντοπιστεί ένα σύνολο παραγόντων, οι οποίοι συμβάλλουν στην ενίσχυση της κάθε διάστασης. Συγκεκριμένα, οι κοινωνικοσυναισθηματικές δεξιότητες και η συναισθηματική αυτορρύθμιση συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ανθεκτικότητας στον προκοινωνικό τομέα. Επίσης, η συναισθηματική αυτορρύθμιση και η αυτοαποτελεσματικότητα ενισχύουν την ανάπτυξη της ανθεκτικότητας στον ακαδημαϊκό τομέα. Τέλος, η αυτοαποτελεσματικότητα ενισχύει την ανθεκτικότητα στην ψυχική υγεία. Στη συνέχεια, μέσα από αναλύσεις διαδρομής (path analysis), η παρούσα έρευνα έχει καταλήξει σε ένα πολυσυστημικό μοντέλο, το οποίο παρουσιάζει ένα σύνολο διαδρομών προς τις διαφορετικές διαστάσεις της ατομικής ανθεκτικότητας, παρουσιάζοντας τις σχέσεις ανάμεσα στους παράγοντες της οικογενειακής ανθεκτικότητας και τις διαστάσεις της ατομικής ανθεκτικότητας. Οι συγκεκριμένες διαδρομές έχουν σαν αφετηρία τους τις διεργασίες της οικογενειακής ανθεκτικότητας, οι οποίες σχετίζονται με την οργάνωση, τη διαχείριση και τον προγραμματισμό. Επίσης, σχετίζονται με τον τρόπο επικοινωνίας, τις οικογενειακές αξίες, αλλά και τον βαθμό εμπλοκής του παιδιού σε όλες τις διεργασίες που συμβαίνουν για τη διαχείριση των δυσκολιών από το σύστημα της οικογένειας. Διαφορετικές διαδρομές που ξεκινούν από το οικογενειακό σύστημα και καταλήγουν στη δημιουργία διαφορετικών διαστάσεων της ατομικής ανθεκτικότητας, έχουν ως διαμεσολαβητικούς παράγοντες ορισμένα από τα ατομικά χαρακτηριστικά. Επομένως, σημαντικό εύρημα αποτελεί το ότι η συνεισφορά της οικογενειακής ανθεκτικότητας προς την ατομική, δεν είναι άμεση αλλά έμμεση, μέσω της ανάπτυξης των ατομικών χαρακτηριστικών. Τέλος, σύμφωνα με την προσέγγιση που εστιάζει στα άτομα, το δείγμα διαχωρίστηκε σε ομοιογενής ομάδες διαφορετικών επιπέδων ανθεκτικότητας: 1) ομάδα πολυδιάστατης ευαλωτότητας, 2) ομάδα ευαλωτότητας ψυχικής υγείας και ανθεκτικότητας ακαδημαϊκού τομέα, 3) ομάδα ευαλωτότητας προκοινωνικού τομέα και ανθεκτικότητας ψυχικής υγείας και 4) ομάδα πολυδιάστατης ανθεκτικότητας. Tα αποτελέσματα καταδεικνύουν ότι η πολυδιάστατη ανθεκτικότητα συνιστά σπάνιο φαινόμενο ανάμεσα στους έφηβους, καθώς αποτελεί μόνο το 23.6% του δείγματος. Δηλαδή, η ανάπτυξη του φαινομένου της ανθεκτικότητας καθολικά και στις τρεις υπό μελέτη διαστάσεις της, είναι δύσκολη για την πλειοψηφία των εφήβων. Αντίθετα, είναι συχνότερο οι έφηβοι να κατορθώνουν να παραμένουν ανθεκτικοί σε μια ή δύο διαστάσεις της ζωής τους, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό δεν κατορθώνουν να παραμείνουν ανθεκτικοί σε καμία διάσταση της ζωής. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, η ομάδα πολυδιάστατης ανθεκτικότητας διαθέτει ένα σύνολο προστατευτικών παραγόντων που προέρχονται από το οικογενειακό και το ενδοπροσωπικό σύστημα. Σε αντίθεση, η ομάδα πολυδιάστατης ευαλωτότητας διαθέτει τους λιγότερους ατομικούς και οικογενειακούς πόρους. Τέλος, οι ενδιάμεσες ομάδες διαθέτουν μέσο επίπεδο ατομικών και οικογενειακών πόρων.

The present study explored the phenomenon of resilience, using both variable focused and person focused analyses. Overall, 305 children (171 girls and 134 boys) attending fifth and sixth grade of primary school and first and second grade of secondary school, participated in the study, as well as one of their parents. Parents and children completed a wide range of psychometric tools that measure adversity, adaptation, individual characteristics, as well as family resilience. Data was collected by means of targeted sampling, involving high-risk children for developing developmental difficulties due to adversity. The phenomenon of resilience was studied in a multisystemic way, by studying the impact of both individual and family systems in the development of child’s individual resilience. Furthermore, the study identified three distinct dimensions of resilience, focusing on the multidimensional quality of resilience. A set of four factor analyses created factors for adversity, adaptation, individual characteristics and family resilience. Using the residuals’ method, three dimensions of resilience were constructed: prosocial resilience, academic resilience and mental health resilience. Results demonstrated that distinct adversity types, may impact adaptation in different ways. In particular, prosocial adaptation increases by the existence of health problems (either individual or family). Moreover, academic adaptation decreases as a result of gender (male), family adversity and social adversity. Also, mental health adaptation decreases as a result of family and social adversity. Data analyses also revealed that greater levels of family and social adversity end up to lower levels of academic and mental health adaptation. Subsequently, three regression models were created (one for each of the three dimensions of resilience). As a result of each model, a set of factors that enhance each resilience dimension have been identified. In particular, socioemotional skills and emotion regulation enhance the development of prosocial resilience. Also, emotion regulation and self-efficacy enhance the development of academic resilience. Finally, self-efficacy enhances the development of mental health resilience. Thereafter, results of path analysis demonstrated a multisystemic resilience model that revealed several paths connecting family resilience factors with the three dimensions of individual resilience. Family resilience factors are related to the organization, management and planning of the family system in order to face adversity and remain resilient itself. Several paths starting from the family system end up to individual resilience, having as mediating factors some of the individual characteristics. Therefore, an important finding is that the contribution of family resilience to the individual resilience, is not direct but indirect, through the development of individual characteristics. Finally, according to the person focused approach, the sample was divided into four homogeneous groups based on their resilience level: 1) multidimensional vulnerability group, 2) mental health vulnerability and academic resilience group, 3) prosocial vulnerability and mental health resilience group, and 4) multidimensional resilience group. Results indicated that multidimensional resilience is rare among adolescents, as it constitutes only 23.6% of the sample. That is, universal development of resilience in all three dimensions under study is difficult for the majority of adolescents. In contrast, it is more common for adolescents to manage to remain resilient in one or two dimensions of their lives, while a significant percentage do not manage to remain resilient to any of the three dimensions. According to the results, the multidimensional resilience group has a set of protective factors derived from the family and individual systems. In contrast, the multidimensional vulnerability group has fewer individual and family resources. Finally, intermediate groups have a moderate level of individual and family resources that may support them.