Η Τυπική Διαθήκη του Αγίου Νεοφύτου του Έγκλειστου

Abstract

Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος υπήρξε ο σημαντικότερος συγγραφέας της υστεροβυζαντινής περιόδου της Κύπρου με πολλά αξιόλογα συγγράμματα. Η παρούσα διδακτορική διατριβή περιλαμβάνει την κριτική έκδοση, ανάλυση και εκτενή υπομνηματισμό και σχολιασμό του τελευταίου έργου του Νεοφύτου, που ήταν η Τυπική Διαθήκη. Στην αρχή διέγραψα την πορεία της ζωής του, βασιζόμενος στα πολλά βιογραφικά στοιχεία που μας παρέχει ο ίδιος σποραδικά σε διάφορα κείμενά του, παρουσιάζοντας ταυτοχρόνως το πολιτικό, κοινωνικό και εκκλησιαστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έζησε και έδρασε. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσα στο πνευματικό του ιδεώδες και μάλιστα το μοναστικό, το οποίο, όπως έδειξα, τον κατεύθυνε στη ζωή του. Επιπλέον συνέδεσα το ιδεώδες αυτό τόσο με τα συγγράμματά του και κυρίως με την Τυπική Διαθήκη, όσο και με το συγκρότημα της Εγκλείστρας. Παρουσίασα συνολικά το συγγραφικό του έργο, του οποίου σώζεται λιγότερο από το μισό, για να ερμηνευτεί καλύτερα το ΙΒ΄ κεφάλαιο της Τυπικής Διαθήκης, και κυρίως για να αναδείξω τη συγγραφική του ικανότητα μέσα από πολλά αποσπάσματα διαφόρων έργων του. Με πρωταρχικό σκοπό την πνευματική οικοδομή των πιστών και προπαντός των μοναχών, ο Νεόφυτος συγγράφει πολλά κείμενα με αξιόλογες επιδόσεις σε διάφορα λογοτεχνικά είδη. Το πνευματικό και μάλιστα το ησυχαστικό ιδεώδες είναι το υπόβαθρο και για την κατανόηση του κτιριακού συγκροτήματος της Εγκλείστρας (αρχιτεκτονική-ζωγραφική). Έδειξα επίσης την αλληλοσύνδεση και το «διάλογο» μεταξύ της ΤΔ και άλλων κειμένων του Νεοφύτου από τη μια, και της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης και προπαντός των απεικονίσεων από την άλλη. Όσον αφορά τη σχέση της Τυπικής Διαθήκης με τα προγενέστερα Κτητορικά Τυπικά, αφού ασχολήθηκα πρώτα με ορισμούς και κατηγοριοποιήσεις, ακόμα μία ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη των κειμένων αυτών, που φαίνονται κάποιες επιδράσεις άμεσες ή έμμεσες, αφού δεν είναι πάντοτε εύκολη η εξακρίβωση των άμεσων πηγών. Εντοπίσθηκαν για πρώτη φορά κάποιες πηγές της Τυπικής Διαθήκης, οι οποίες δεν ήταν γνωστές μέχρι τώρα, χωρίς να είναι πάντοτε εφικτές ο προσδιορισμός τους ως άμεσων η έμμεσων, αφού ο συγγραφέας μας πολλές φορές γνωρίζει τα κείμενα-πηγές του από συλλογές και florilegia ή τα παραθέτει από μνήμης. Η πλήρης ανάλυση του περιεχομένου στην ενότητα αυτή και τα εκτενή ερμηνευτικά σχόλια συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση του κειμένου και ρίχνουν φως σε κάποια δυσνόητα σημεία. Όσον αφορά τη δομή της Τυπικής Διαθήκης, η οποία αποτελεί αναθεώρηση της Α΄ Διαθήκης, καταβλήθηκε προσπάθεια, πως εντοπισθεί και διακριθεί το περιεχόμενο της προγενέστερης αυτής Διαθήκης· με διάφορα επιχειρήματα προσπάθησα να δείξω ότι η Α΄ Διαθήκη εκτεινόταν στα πρώτα δώδεκα κεφάλαια της σημερινής Τυπικής Διαθήκης, τουλάχιστον, ότι στα κεφάλαια αυτά ενυπάρχει ο αρχικός πυρήνας του κειμένου. Επιπλέον, έδειξα ότι η Τυπική Διαθήκη είναι ένα συμπίλημα διαφόρων και ειδολογικά διαφορετικών κειμένων, αλλά ομογενών ως προς το περιεχόμενο· και με την έννοια αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως «συλλογή», παρά τη μικρή έκτασή της. Γενικότερα και πέραν της Τυπικής Διαθήκης, παρατήρησα ότι, όπως στην περίπτωση της Ευεργέτιδος και του Στουδίου, έχουμε και στην περίπτωση του Νεοφύτου μία ολοκληρωμένη μοναστική συλλογή, την οποία συνθέτουν: ένα κτητορικό Τυπικό (Τυπική Διαθήκη) και ένα απωλεσθέν λειτουργικό Τυπικό, μία συλλογή κατηχήσεων και άλλα ασκητικά έργα, καθώς επίσης και η Εγκλείστρα. Τέλος, συγκροτήθηκε ένα πιο αξιόπιστο κριτικό κείμενο, σε σύγκριση με τις προηγούμενες εκδόσεις, με εκτενή φιλολογικά, ερμηνευτικά και πραγματολογικά σχόλια. Τα σχόλια αυτά μαζί με τη λεπτομερή ανάλυση του περιεχομένου στο (ελλειπή στοιχείο) κεφάλαιο συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση του κειμένου της Τυπικής Διαθήκης, η οποία αποτέλεσε για πρώτη φορά μοναδικό αντικείμενο μιας διδακτορικής διατριβής.

The interest for the Byzantine Foundation Monastic Typika has increased in the last few years especially after the publication (in English) of all the surviving Founder's Typika and Testaments, undertaken by the Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. My doctoral thesis is focused on one of these documents, the Testamentary Rule (Τυπικc Διαθήκη, written in 1214) of Saint Neophytos the Recluse (1134-ca. 1220), founder of the monastery of Holy Cross in Paphos. I have prepared a critical edition of the text that has survived in one but original manuscript, Edinburgh Univers. Libr. MS 224, ratified by the author with his own signature. The introductory chapters which precede the text and the others that follow give a full and in depth analysis of the work. In the beginning, I examined the social and ecclesiastical situation of Neophytos’s times, in order to understand the text in its historical context. I presented in detail the spirituality of St. Neophytos especially his monastic ideal with numerous passages from his works and some other patristic texts. This ideal and in particular the ideal of hesychastic life is behind his Testamentary Rule; the understanding of this ideal is necessary for the interpretation of the text. As a commentary to the 12th Chapter of the Testamentary Rule, which gives a list of his works, I presented his writing skills exercised in various genres. In particular I analysed the language of the Testamentary Rule and dealt with the question (raised for all Typika by M. Angold), whether it can be considered as literature. I responded rather positively, considering the Testamentary Rule as a piece of literature, not by its nature but given the fact it contains a lot of literary potential. After presenting the evolution of the foundation monastic documents, I compared the Testamentary Rule of Neophytos with other texts of the same genre, especially those of the Evergetian Reform tradition. Although these texts shared a lot of common values, I believe that these are rather common loci and therefore do not justify any direct relation of Neophytos Testamentary Rule with the Evergetian family. One of the contributions of my dissertation is the complete structural analysis of the text. In this framework I tried to trace the original Testament of Neophytos. I identified roughly the first twelve chapters of the Testamentary Rule with the original Testament of 1177, which were slightly altered by the author in order to be incorporated in the new revised text of 1214. The content of the Testamentary Rule is also thoroughly presented in this section. In this chapter I discussed the problems of some gaps of the text, which are also dealt with in the chapter of the codex description but from another perspective. I decided to prepare a new critical edition of the text, because of many (but not all substantial) differences with the previous editions, certainly with an apparatus criticum and testimonia, mainly biblical but also patristic. The text is followed by two commentaries. In the first commentary, I discuss some problems pertaining to the restitutio textus and various approaches by the previous editors, explaining at the same time my decision to choose this or that word. The second commentary (notes) is an interpretation of the text with particular emphasis on the sources that Neophytos had or could have used, or at least some parallel phrases found in other Byzantine texts, especially ascetic. I dedicated one chapter to the relation between the Testamentary Rule and the hermitage (the Enkleistra) of St. Neophytos, especially the frescoes. I emphasised in particular the relation between the text and the ascetic figures depicted on the walls of the hermitage of St. Neophytos. I also gave a response to some false interpretations of the personality of St. Neophytos in relation with some frescoes, especially the famous fresco where he is portrayed with the two archangels Michael and Gabriel. Finally I consider my thesis as a contribution to the study and interpretation of a Foundation Monastic Tyikon and the monastic literature in general, but also to the study of an author in the Byzantine periphery of the 12th and early 13th century.