Λανθάνων διάλογος : το είδος του δραματικού μονόλογου στην ελληνική ποίηση (19ος - 20ος αι.)

Abstract

Η παρούσα διατριβή αναπτύσσει μια θεωρία του δραματικού μονολόγου, βασισμένη στη μετακίνηση από το καθιερωμένο πεδίο αναφοράς (από τον βικτωριανό δραματικό μονόλογο στην ελληνική ποίηση του 19ου και του 20ου αιώνα), αλλά και σε μια νέα ερμηνεία ορισμένων επανερχόμενων κριτικών διαισθήσεων για το είδος και τα επικοινωνιακά του χαρακτηριστικά. Η ερμηνεία αυτή λαμβάνει ιδίως υπόψη το γεγονός ότι η κριτική έχει κατ’ επανάληψη τονίσει ένα, φαινομενικώς αντιφατικό, χαρακτηριστικό αυτού του μονολογικού είδους, να δημιουργεί την εντύπωση διαλόγου, χωρίς ωστόσο να εντοπίσει επιτυχώς την προέλευσή της και τεκμηριώνεται με τη λεπτομερή ανάλυση της κριτικής του πρόσληψης. Έχοντας ως μεθοδολογική μας αφετηρία την έκθεση ενός συνόλου αντιλήψεων για τα λογοτεχνικά είδη και το καθεστώς τους ως κριτικών εννοιών, τοποθετούμε τον δραματικό μονόλογο σε ένα καινοφανές σύστημα ειδολογικών κατηγοριών, ειδικότερα στο πλαίσιο της μονοδραματικής κατηγορίας, μαζί με τον κωμικό, τον εκφραστικό, τον ρητορικό και τον μεικτό μονόλογο. Η μονοδραματική κατηγορία ορίζεται βάσει επικοινωνιακών παραμέτρων, ως κατηγορία στην οποία εγγράφονται μονολογικά κείμενα, το υποκείμενο της εκφοράς των οποίων είναι προσδιορισμένου ποιού και εξωτοπικής γνωστικής συγκρότησης. O δραματικός μονόλογος διακρίνεται από τα άλλα είδη της μονοδραματικής κατηγορίας στη βάση της ιδιαίτερης λογικής του, της μονοπροοπτικότητας. Στο πλαίσιό της, αναδύεται η προοπτική ενός συνολικά και συστατικά αναξιόπιστου μονολογιστή, που διεκδικεί την πάντα ενδεχόμενη αλήθεια του αντικειμένου του λόγου του, καθώς αντιμετωπίζει άλλες προοπτικές πάνω στο ίδιο αντικείμενο. Οι έτερες, ωστόσο, προοπτικές διαθλώνται αποκλειστικά μέσα από το πρίσμα της δικής του προοπτικής, ανεξάρτητα από τη φυσική παρουσία των φορέων τους ως ακροατών του μονολογιστή, και αυτή η συνθήκη διασφαλίζει την, ηθελημένη ή αθέλητη, κυριαρχία του λόγου του. Μείζονα ποιητικά έργα διευρύνουν τον δραματικό μονόλογο, είτε αναδεικνύοντας τη γενική ισχύ της μονοπροοπτικότητας είτε διερευνώντας τα όριά της, αξιοποιώντας πάντως συνδυαστικά τον δραματικό μονόλογο με τα άλλα μονοδραματικά είδη. Επιδιώκοντας τον έλεγχο της ερμηνευτικής εγκυρότητας και παραγωγικότητας της θεωρίας μας, επιχειρούμε μια σειρά αναγνώσεων ποιητικών κειμένων ως δραματικών μονολόγων. Χωριστά κεφάλαια αφιερώνονται στη θεωρητική και ερμηνευτική επεξεργασία των άλλων μονοδραματικών ειδών.

This thesis offers a theory of the dramatic monologue based on the shift of literary field, from the Victorian dramatic monologue to the 19th and 20th century Greek poetry, and also on a new interpretation of recurrent critical insights about the genre and its communicative features. This interpretation particularly considers that criticism has repeatedly drawn attention to this seemingly contradictory character of the monological form of creating a dialogic impression, but without successfully locating the origin of that impression, and it is documented by a detailed analysis of its critical reception. Having as methodological starting point the exposition of a set of ideas concerning literary genres and their status as critical concepts, the dramatic monologue is situated in a novel system of genre categories, specifically in the “monodramatic” category (alongside comic, expressive, rhetorical and mixed monologue). This category is defined on the basis of communicative parameters, inscribing monologue texts with subjects of enunciation of determinate character and of “exotopic” cognitive formation. The dramatic monologue is distinguished by the other “monodramatic” genres on the basis of its separate communicative logic; the logic of “uni”perspectiveness. Within the context of that logic, the perceptual, cognitive and evaluative perspective of an inherently unreliable monologist emerges, who defends the authority of his or her discourse, vis-à-vis or against other discourses on the same object(s), regardless of the actual presence of the physical subjects of these discourses as listeners. These alien discourses are dispersed through the prism of the monologist’s perspective, a condition that secures the intentional or unintentional prevalence of his or her discourse. Major poetic compositions which widen the scope of the dramatic monologue either bring to the fore the general validity of the “uni”perspectiveness or relativise it, by utilizing the dramatic monologue in combination with the other “monodramatic” genres. Several readings of poetic texts as dramatic monologues are attempted in an effort to test the validity and productivity of the particular theory in the process of interpretation. Separate chapters are dedicated to the theoretical and interpretative development of the other “monodramatic” genres.