Ο φανταστικός συνομιλητής στις προγραμματικές σάτιρες λογοτεχνικής κριτικής του Οράτιου, του Περσίου και του Ιουβενάλη

Abstract

Αντικείμενο της διατριβής αυτής αποτελεί ο «φανταστικός συνομιλητής» στις προγραμματικές σάτιρες λογοτεχνικής κριτικής του Ορατίου, του Περσίου και του Ιουβενάλη. Μέσα από την ανάλυση των εν λόγω ποιημάτων επιχειρείται να καταδειχθεί ο ρόλος του προσώπου αυτού, που παρεμβαίνει στο κείμενο εκφράζοντας ορισμένες προειδοποιήσεις και διαφωνίες προς τον βασικό ομιλητή, ακόμη και ηθικά διδάγματα. Διαπιστώνεται ότι η μορφή του συνομιλητή χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτη ευκαμψία και κάθε φορά έχει διαφορετική ταυτότητα, είτε φιλικά είτε εχθρικά διακείμενη προς τον ποιητή. Στην περίπτωση που ο συνομιλητής είναι φιλικός, ο σατιρικός ποιητής ωφελείται από την παρουσία ενός δεύτερου «σατιρικού» στη σκηνή, που ενισχύει τα επιχειρήματά του και τον βοηθάει να αναδείξει με διακριτικό τρόπο τα υφολογικά χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού είδους με το οποίο προτίθεται να ασχοληθεί. Αντίθετα, όταν ο συνομιλητής είναι εχθρικός και ανταγωνιστικός, παρέχει στον σατιρικό ποιητή συγκεκριμένες αποδείξεις για τους ισχυρισμούς του και του δίνει την ευκαιρία να κρίνει ορισμένες καταστάσεις, δικαιώνοντας ταυτόχρονα και τη δική του ποιητική μεθοδολογία. Αποδεικνύεται δηλαδή πως πρόκειται για μορφή που συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά που ο ίδιος ο σατιρικός θέλει είτε να υποβιβάσει είτε να αναδείξει, λειτουργώντας έτσι διδακτικά, προτρεπτικά ή αποτρεπτικά. Η διατριβή μας έχει ως στόχο να φωτίσει τον μηχανισμό αυτό που δεν έχει ακόμη εξετασθεί με πληρότητα και παράλληλα να προβεί σε συσχέτιση και σύγκριση της μορφής, της δομής και του ρόλου του συνομιλητή στον εκάστοτε σατιρικό ποιητή. Η εν λόγω μελέτη εστιάζει στη μεγάλη συμβολή της μορφής του φανταστικού συνομιλητή στο μοτίβο της apologia pro opere suo και στον τρόπο με τον οποίο οι τρεις σατιρικοί ποιητές αξιοποιούν το τέχνασμα αυτό για να διαφοροποιηθούν από τον πρόδρομό τους Λουκίλιο, κυρίως ως προς την παρρησία (libertas) που διαθέτουν. Εξίσου μεγάλη είναι η συμβολή του συνομιλητή στην ενίσχυση της δραματικής, φιλοσοφικής και ρητορικής πτυχής του σατιρικού έργου, οδηγώντας σε πρόσθετες ειδολογικές προεκτάσεις και ενισχύοντας τη ρητορική και ηθικοφιλοσοφική διάσταση των σατιρικών κειμένων, με αποτέλεσμα τη γειτνίαση με τη διατριβή. Η συζήτηση με ένα άλλο πρόσωπο διευκολύνει τη ροή του λόγου και προσδίδει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, θεατρικότητα, ζωντάνια και παραστατικότητα στο έργο. Διαφοροποιεί το ύφος και τον τόνο, προωθεί τη δραματική αμεσότητα και δίνει στον αναγνώστη την αίσθηση της οικειότητας. Συμπεραίνεται επίσης ότι το πρόσωπο αυτό λειτουργεί ως μια δεύτερη φωνή του σατιρικού και η επιλογή του αποτελεί μια μεταμφίεση, προκειμένου να καταστούν πειστικά τα επιχειρήματα του εκάστοτε ποιητή. Ως εκ τούτου, θεωρούμε πως η ανάδειξη της σημασίας του φανταστικού συνομιλητή είναι απαραίτητη για να αντιληφθούμε καλύτερα την οπτική γωνία, τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα, την ιδιοσυγκρασία και τις θέσεις των σατιρικών ποιητών, ούτως ώστε να αποκτήσουμε πιο ολοκληρωμένη αντίληψη για τη δράση και τη σκέψη τους. Είναι επίσης ενδιαφέρων ο τρόπος με τον οποίο ο Οράτιος, ο Πέρσιος και ο Ιουβενάλης, χρησιμοποιώντας με εξαιρετική μαεστρία το τέχνασμα του φανταστικού συνομιλητή, κατορθώνουν να γίνονται από θύτες θύματα˙ συχνά χρησιμοποιούν τους μοχθηρούς και κακεντρεχείς συνομιλητές τους ως αντίβαρο για να εξυψωθούν οι ίδιοι ηθικά. Τέλος, αποδεικνύεται ακόμη πως η παρουσία ενός τρίτου προσώπου και η αποφυγή του μονολόγου προσδίδουν την εντύπωση της αντικειμενικότητας.

This dissertation aims to investigate the figure of the “imaginary interlocutor” in the programmatic satires of literary criticism of Horace, Persius and Juvenal. The analysis of the aforementioned poems seeks to investigate the role of this person, who intervenes to express warnings or disagreements with the key character, or even to moralise. It emerges that the figure of the interlocutor is deliberately flexible and adopts a different identity every time, being now friendly and now hostile towards the poet. When the interlocutor is friendly, the poet benefits from the presence of a second onstage “satirist” who reinforces his arguments and helps him bring to the fore the stylistic features of the literary genre which he intends to deal with. When, on the other hand, the interlocutor is hostile and competitive, he provides the poet with concrete evidence for his allegations and offers him the opportunity to judge certain situations while justifying his own poetic methodology. In other words, it is a figure that bears all the characteristics that the satirist himself wants either to degrade or to highlight, and is therefore used to instruct, encourage or discourage. Our dissertation aims to shed light to this under-studied device and to draw comparisons and correlations between the interlocutor’s figures in each of the three satirists in terms of their form, structure and role. More specifically, the study focuses on the significant contribution of the “imaginary interlocutor” to the motive of apologia pro opere suo and the way in which the three satirists exploit the device to differentiate themselves from their predecessor Lucilius, mainly with reference to the freedom of speech (libertas) they possess and exercise. The interlocutor’s contribution to the enhancement of the dramatic, philosophical and rhetorical aspect of the satirical work is equally important, as he brings out additional generic considerations and adds weight to the rhetorical, moral and philosophical dimension of the satirical texts, bringing them closer to the genre of ‘diatribe’. The dialogue with another person facilitates the flow of conversation and makes the poems particularly interesting, theatrical, and lively. It also adds variety in terms of style and tone, while giving to the reader dramatic immediacy and a sense of familiarity. It also emerges that this person acts as the satirist’s mouthpiece and as a disguise that aims to make the poet’s arguments more convincing. Therefore, we believe that it is necessary to pinpoint the importance of this person if we are to better comprehend the perspective, character, personality, idiosyncrasy and views of the satirists and gain a spherical understanding of their actions and thoughts. It is also interesting to note how Horace, Persius and Juvenal, using extraordinarily aptly the device of the imaginary interlocutor, manage to turn themselves from victimisers into victims; they often use their malicious and nasty interlocutors as a vehicle whereby they exalt themselves morally. Lastly, it turns out that the presence of a third person and the avoidance of the monologue add a sense of objectivity.