Η δικαιοσύνη στις τραγωδίες του Σενέκα

Abstract

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εστιάζει στη δεσπόζουσα θέση της δικαιοσύνης στις οκτώ γνήσιες τραγωδίες του Σενέκα. Η δικαιοσύνη θεωρείται ανώτερη αρετή και η παρουσία της στη ζωή του ανθρώπου τον οδηγεί στην ευδαιμονία, ενώ η απουσία της στην αυτοκαταστροφή του. Η βιαιότητα και η φρίκη διαποτίζουν έντονα το ποιητικό έργο του Σενέκα, ενώ η δικαιοσύνη παρουσιάζεται διασαλευμένη και το άδικο θριαμβεύει. Αυτό οφείλεται τόσο στην ταραγμένη εποχή κατά την οποία έζησε ο Σενέκας και στις λογοτεχνικές προτιμήσεις των χρόνων του όσο και στο γεγονός ότι ο Σενέκας επιδιώκει να διαφοροποιηθεί από τους προδρόμους του επιλέγοντας τρόπο γραφής που γίνεται πιο επιθετικός και αντιδραστικός. Η δικαιοσύνη ως ηθική έννοια συναρτάται με την απαλλαγή των ανθρώπων από τα πάθη, τις φοβίες και γενικότερα από καταστάσεις που μπορούν να απομακρύνουν τους ανθρώπους από τον ηθικό βίο. Οι ήρωες του Σενέκα είναι επιρρεπείς στα πάθη, τα οποία τους ωθούν στην κατάχρηση της εξουσίας και στη διάπραξη της αδικίας. Επιπρόσθετα, αξίζει να σημειωθεί ότι η ηθική και οι αρετές που εξήρε ο Σενέκας στα φιλοσοφικά του έργα ανατρέπονται από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές στις τραγωδίες του. Η έννοια του δικαίου, στα φιλοσοφικά έργα, συναρτήθηκε με τις ιδέες της αρετής, της ανδρείας, της φιλανθρωπίας, της επιείκειας και του σεβασμού, ενώ στις τραγωδίες η δικαιοσύνη δεν δύναται να επικρατήσει εξαιτίας του αδύναμου χαρακτήρα των ηρώων του. Ως εκ τούτου, ο Σενέκας στις τραγωδίες του κατέδειξε ότι δεν τιμωρείται πάντα αυτός που έπραξε άδικη πράξη, αλλά ενίοτε τιμωρείται και ο αθώος, ακόμη και με θάνατο. Δεδομένης της απουσίας γραπτών νόμων, η δικαιοσύνη στις τραγωδίες επικρατεί υπό μία υποκειμενική ηθική οπτική γωνία, παρουσιάζεται κάπως ρευστή και εμφανίζεται διασαλευμένη και διεστραμμένη, σε αντίθεση με τον τρόπο που συνήθως παρουσιάζεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία, όπου εμφανίζεται θεϊκή και ανώτερη. Τέλος, μέσω των τραγωδιών του ο Σενέκας απέδειξε ότι σε μία κοινωνία στην οποία επικρατούν η αδικία και η ανηθικότητα, η τύχη κατακρημνίζει αυτόν που συμπεριφέρεται υβριστικά και ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια, αλλά πλήττει και όσους δεν έφταιξαν σε τίποτε. Στις τελευταίες αυτές περιπτώσεις ο θάνατος παρουσιάζεται ως εύλογη διέξοδος από τις συμφορές και όχι ως τιμωρία.

This thesis examines the dominant role of justice in the eight genuine tragedies of Seneca. In his plays, justice is considered as a superior virtue and its presence in human life leads to bliss, while its absence leads to self-destruction. Violence and horror permeate Seneca’s poetic work, while justice is presented in disarray and injustice triumphs. This is related not only with the dark era in which Seneca lived and the literary tastes of his time, but also with Seneca’s attempt to differentiate himself from his predecessors in terms of adopting a more aggressive and reactionary style. Justice as a moral concept is related to the liberation from passions, phobias and in general from situations that can take humans away from a moral path. In Seneca’s tragedies, his heroes are prone to passions, which push them into the abuse of power and, by extension, into committing injustice. In addition, it is worth noting that the ethics and virtues that Seneca praised in his philosophical works are overturned by the protagonists themselves in his tragedies. In his philosophical works, the concept of justice tends to be related to the ideas of virtue, bravery, humanism, clemency and respect, while in his tragedies justice cannot prevail due to inherent weaknesses in the characters of the heroes themselves. Therefore, in his tragedies Seneca demonstrated that punishment is not always enforced on humans who commit unjust acts, but sometimes innocent humans are also punished through the imposition of death. Given the absence of written laws that could impose justice on a theoretical level, in Seneca’s tragedies justice prevails from a subjective moral point of view, tends to be characterised by fluidity in the way it is presented and appears distorted and perverted. This is in contrast to the way justice is presented in ancient Greek tragedy, where it appears as a divine and superior notion. Finally, through his tragedies Seneca demonstrated that in a society where injustice and immorality prevail, Fortuna punishes humans who behave abusively and beyond moral limits, but at the same time it also affects innocent people. In the last cases death should be interpreted not as a punishment but as a reasonable liberation from calamities.