Αρχή αναλογικότητας: η εφαρμογή της από το ΔΕΕ και τα Κυπριακά δικαστήρια

Abstract

Αντικείμενο της εργασίας συνιστά η εξέταση της εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας από το ΔΕΕ και τα Κυπριακά Δικαστήρια, διά της ανάλυσης ενδεικτικής νομολογίας. Σε πρώτο στάδιο, η γράφουσα ενασχολείται με τη θεωρητική υπόσταση, το ιστορικό υπόβαθρο και το περιεχόμενο της αρχής της αναλογικότητας. Σύμφωνα με τη «συμβατική κατανόησή» της, η αρχή της αναλογικότητας αποτελείται από τρεις επιμέρους αρχές: τις αρχές της καταλληλότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας υπό τη στενότερη έννοια.Επί της εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας από τα δικαστήρια της ΕΕ, η γράφουσα παρατηρεί ότι το ΔΕΕ εφαρμόζει διπλά πρότυπα ελέγχου (double standards of control). Το πρότυπο ελέγχου που θα εφαρμόσει κάθε φορά το ΔΕΕ φαίνεται να εξαρτάται κυρίως από το ποιος - τα θεσμικά όργανα της ΕΕ ή τα κράτη-μέλη - ενεργούν και, επιπρόσθετα, ποια συμφέροντα διακυβεύονται. Σε τομείς όπου θεσμικά όργανα της ΕΕ απολαμβάνουν ευρεία διακριτική εξουσία, το ΔΕΕ εφαρμόζει το κριτήριο του προδήλως ακατάλληλου μέτρου για την εξέταση της συμμόρφωσης με την αρχή της αναλογικότητας. Όταν το ΔΕΕ αξιολογεί εθνικά μέτρα που εμπίπτουν εντός της σφαίρας του δικαίου της ΕΕ, ακυρώνει την εθνική νομοθεσία εάν διαπιστώσει ότι ο εθνικός νομοθέτης δεν έχει επιλέξει την λιγότερο περιοριστική εναλλακτική λύση. Στα πλαίσια εξέτασης μέτρων κρατών-μελών της ΕΕ, είθισται το ΔΕΕ να εφαρμόζει τον έλεγχο περί τήρησης της αναλογικότητας παραπέμποντας, άμεσα ή έμμεσα, σε δύο στοιχεία, την καταλληλότητα και την αναγκαιότητα, και όχι στο σύνολο των στοιχείων της αρχής της αναλογικότητας. Η συνέπεια και η συστηματικότητα ως προς την ορθή νομικά εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας καθώς και η ένταση της αξιολόγησης πλήρωσης των προϋποθέσεών της απουσιάζουν από τη νομολογία του ΔΕΕ. Το ΔΕΕ δεν εξηγεί την αρχή της αναλογικότητας, δεν την αναλύει στα μέρη της και δεν ελέγχει εάν ικανοποιούνται όλες οι προϋποθέσεις της σε έκαστη περίπτωση. Επιπλέον, τα συστατικά στοιχεία της αρχής δεν επεξηγούνται. Ακόμη κι αν τυπικά αναφερθούν μέρη της αρχής, είτε δεν θα εξεταστούν εν τέλει, είτε θα εφαρμοστούν επιλεκτικά και ελλειμματικά. Αποτέλεσμα, η μη καθοδήγηση του κοινοτικού και εθνικού νομοθέτη, των εθνικών δικαστηρίων και των λοιπών εθνικών αρχών. Στα πλαίσια του Κυπριακού Συνταγματικού Δικαίου, η αρχή της αναλογικότητας συνιστά την πεμπτουσία του ελέγχου εφαρμογής του Δικαίου της Ανάγκης, τον θεμέλιο λίθο της Κυπριακής έννομης τάξης ήδη από το 1964. Η γράφουσα ενασχολείται σε πρώτο στάδιο με το ιστορικό υπόβαθρο και το περιεχόμενο του Δικαίου της Ανάγκης. Όπως διαφαίνεται, τα κριτήρια ελέγχου που διαμόρφωσε η απόφαση Ibrahim αποτελούν αποτύπωση των μερών της αρχής της αναλογικότητας. Η γράφουσα εξετάζει τη σχετική με το Δίκαιο της Ανάγκης νομολογία έχοντας ως κριτήρια αξιολόγησης τη συνέπεια και ένταση εφαρμογής των κριτηρίων του Δικαίου της Ανάγκης και τη σταθερότητα αιτιολόγησης. Οι περισσότερες σχετικές αποφάσεις περιέχουν ανεπαρκή ή λανθασμένη αιτιολόγηση, και, παράλληλα, η ανάπτυξη της νομολογίας χαρακτηρίζεται από έλλειψη συστηματικότητας. To περιεχόμενο της αρχής της αναλογικότητας και η ένταση εφαρμογής των συστατικών της στοιχείων είναι προβληματικά στη σχετική με το Δίκαιο της Ανάγκης νομολογία. Η ελαστική εξέταση ιδιαίτερα του πρώτου κριτηρίου, «ειδική και εξαιρετική ανάγκη», έχει ως αποτέλεσμα να εφαρμόζεται πλέον το Δίκαιο της Ανάγκης ως σχετική συνήθεια. Στα πλαίσια του Κυπριακού Διοικητικού Δικαίου, η αρχή της αναλογικότητας διασυνδέεται με τη χρηστή διοίκηση, την ισότητα, την επιείκεια, τα ακραία όρια του ελέγχου της διακριτικής ευχέρειας και τη μερική συνταύτιση με την αρχή του «unreasonableness». Επιπλέον, η αρχή είναι κωδικοποιημένη στο άρθρο 52 του περί των Γενικών Αρχών του Διοικητικού Δικαίου Νόμου. Διά της ανάλυσης ενδεικτικών αποφάσεων, αναδεικνύεται η προσέγγιση του Ανωτάτου Δικαστηρίου Κύπρου απέναντι στην αρχή της αναλογικότητας στα πλαίσια άσκησης τόσο της αναθεωρητικής όσο και της δευτεροβάθμιας δικαιοδοσίας του. Ενώ το Ανώτατο Δικαστήριο έχει καθήκον καθοδήγησης της νομικής κοινότητας ως προς τα διάφορα νομικά ζητήματα που εγείρονται εκάστοτε, δεν κατευθύνει τον νομικό αναγνώστη διά της επεξήγησης της αρχής της αναλογικότητας και της υιοθέτησης μιας νομικώς ορθής και πλήρους ανάλυσης της αρχής. Αποτέλεσμα, ο μη ουσιαστικός έλεγχος εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας.