Η φαναριώτικη ποίηση της εποχής του Διαφωτισμού : η μαρτυρία του κώδικα 725 της Γενναδείου Βιβλιοθήκης

Abstract

Η παρούσα διατριβή ασχολήθηκε με τη μελέτη και έκδοση του κώδικα 725 της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, ο οποίος αποτελεί την παλαιότερη μισμαγιά που έχει μέχρι σήμερα εντοπίσει η έρευνα. Το υλικό του κώδικα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο γιατί περιλαμβάνει μία ιδιαίτερα πλούσια συλλογή φαναριώτικων στιχουργημάτων ‒ πολλά από τα οποία είναι χρονολογημένα ‒ αλλά και γιατί λόγω του ποικίλου περιεχομένου του, σκιαγραφεί τα ευρύτερα πολιτισμικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία παράχθηκαν και διαδόθηκαν τα φαναριώτικα στιχουργήματα. Στόχος της παρούσας διατριβής είναι αφενός ο προσδιορισμός της πολιτισμικής ταυτότητας του φαναριώτικου περιβάλλοντος από το οποίο προέρχονται τόσο οι γραφείς του χειρογράφου όσο και οι υπόλοιποι δημιουργοί των στιχουργημάτων που διασώζει ο κώδικας, αφετέρου η διερεύνηση των γενικών χαρακτηριστικών των φαναριώτικων στιχουργημάτων, όπως αυτά τεκμηριώνονται από τα κείμενα του κώδικα 725, αλλά και άλλων συλλογών που μελετήθηκαν συγκριτικά. Ο κώδικας 725 περιλαμβάνει κείμενα, τα οποία στην πλειονότητά τους είναι άγνωστα από άλλες πηγές. Συγκεκριμένα διασώζει 69 συνταγές φαρμάκων, 18 συνταγές μαγειρικής και κυρίως ζαχαροπλαστικής, 176 φαναριώτικα στιχουργήματα και τραγούδια, και μία δραματική σάτιρα. Η διατριβή χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αποτελείται από την εισαγωγή και μία μελέτη έξι κεφαλαίων. Στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης διερευνάται το φαναριώτικο περιβάλλον από το οποίο προήλθαν τα φαναριώτικα στιχουργήματα και επιχειρείται μια εποπτεία της φαναριώτικης ποίησης του 18ου αι., το μεγαλύτερο μέρος της οποίας αποτελούν τα εν λόγω στιχουργήματα. Το δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με τα ζητήματα της περιγραφής, της χρονολόγησης, του περιεχομένου και των γραφέων του κώδικα 725 και μέσω της μελέτης αυτών, αναδεικνύεται το πολιτισμικό περιβάλλον των Φαναριωτών. Επιπλέον μελετώνται τα κείμενα των συνταγών, τα οποία οδηγούν σε συμπεράσματα όχι μόνο σε σχέση με τον κοινωνικό και πολιτισμικό βίο των Φαναριωτών, αλλά και σε σχέση με τη μελέτη της γαστρονομικής κουλτούρας ενός μέρους των ελληνικών κοινωνικών ελίτ του 18ου αιώνα. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται ο εντοπισμός των κοινωνικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών των Φαναριωτών ποιητών με τη βοήθεια των στοιχείων που διασώζουν οι μέχρι τώρα διαθέσιμες πηγές, περιγράφονται τα μορφολογικά και στιχουργικά χαρακτηριστικά των στιχουργημάτων, και παρουσιάζεται η επεξεργασία μιας θεματικής τυπολογίας των στιχουργημάτων. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται η κατηγοριοποίηση που προτείνεται με βάση τη θεματική τυπολογία. Τα στιχουργήματα με θέμα τον έρωτα, την τύχη, τη φιλία και την ξενιτιά εντάσσονται στη λυρική ποίηση με βάση το κοινό χαρακτηριστικό της θεματοποίησης των συναισθημάτων. Περαιτέρω κατηγορίες αποτελούν τα στιχουργήματα με περιεχόμενο θρησκευτικό, ηθικοδιδακτικό, τα εγκώμια, τα σατιρικά και τα επικαιρικά στιχουργήματα. Στο πέμπτο κεφάλαιο μελετάται η σάτιρα και η λειτουργία της στη φαναριώτικη λογοτεχνική παραγωγή, έτσι όπως αποτυπώνεται στο χειρόγραφο 725. Στο έκτο κεφάλαιο εξετάζονται τα φαναριώτικα εγκώμια σε σχέση με τα βυζαντινά εγκώμια και τα κάτοπτρα ηγεμόνων. Στα παραπάνω κεφάλαια διερευνώνται οι διακειμενικές συνδέσεις των κειμένων του κώδικα με την ανατολική και δυτική παράδοση. Το δεύτερο μέρος της διατριβής περιλαμβάνει τη φιλολογική έκδοση των στιχουργημάτων, έναν κατάλογο ονομάτων στιχουργών και μελουργών, ένα γλωσσάρι και τη διπλωματική μεταγραφή ολόκληρου του κώδικα. Η έκδοση του χειρογράφου 725, ανταποκρίνεται σε ένα από τα σημαντικότερα ζητούμενα της έρευνας για τα φαναριώτικα στιχουργήματα που είναι η έκδοση χειρόγραφων πηγών με στόχο τον εμπλουτισμό του υλικού υποδομής.

This thesis focuses on the study and publication of the Gennadius Library Code 725 which is the oldest poetry anthology (mismagia) identified by academic research until today. The content of the Gennadius Library Code 725 is of special interest, not only because it comprises a large collection of Phanariot verses, many of which have been dated, but also due to its wide-ranging subject matter that outlines the broad cultural context in which Phanariot verses were generated and spread. The aim of this study is to first determine the cultural identity of the Phanariot environment from which the authors of the manuscript and the writters of the verses, conserved in the code, originated and secondly, to examine the characteristics of the Phanariot verses which are documented by the code 725 texts, together with other collections analyzed in this dissertation for comparative purposes. Code 725 includes texts that are largely unknown in other sources. Code 725 includes 69 medicinal recipes, 18 food recipes, 176 Phanariot verses and songs and lastly, one dramatic satire. This thesis is divided into two sections. The first part incorporates the introduction and a six-chapter study. The first chapter considers the Phanariot environment from which the Phanariot verses emerged and reviews Phanariot poetry of the 18th century which is mostly constituted of the aforementioned verses. The second chapter focuses on the delineation, dating, content and authors of Code 725 and highlights the cultural background of the Phanariots. In addition, the study of the recipe texts in this chapter provides an interpretation of the social and cultural life of the Phanariots, as well as an understanding of the gastronomic culture of a Greek elite society in the 18th century. The third chapter attempts to trace the social and cultural traits of Phanariot poets drawn from available philological sources, and describes the morphological and lyrical attributes of the verses. It also presents the thematic typology of the verses. The fourth chapter outlines the classification of the texts based on the suggested thematic typology. The verses convey themes of eros, luck, friendship and immigration, among others, and are included in lyrical poetry relating to emotions. Additional categories consist of verses with religious, ethical-didactic, encomium, satiric and timely content. The fifth chapter looks at satire and its use in the Phanariot literary canon, as it is expressed the Code 725 texts. The sixth chapter examines the Phanariot encomia in comparison to the Byzantine encomia and the “Mirror of Princes”. Taken together, these chapters investigate the intertextual connections of the Gennadius Library Code 725 texts within the eastern and western literary traditions. The second part of the dissertation includes the philological publication of the verses, a list of names of the lyricists and melodists mentioned in Code 725, a glossary, as well as the diplomatic transfer of the entire code. The publication of the Code 725 texts, for the first time, represents an important milestone in the research into the Phanariot verses, and serves to enrich the body of available sources.