Η ψυχική νόσος στη νεοελληνική πεζογραφία (1880-1910)

Abstract

Στην παρούσα διατριβή η λογοτεχνική εικόνα του ψυχικά ασθενούς εξετάζεται στα εξής τέσσερα κεφάλαια: (α) το πορτραίτο του ψυχικά ασθενούς και η ύφανση των εικόνων της ψυχικής νόσου στην αγροτική και αστική κοινωνία με αναφορές στα εξωτερικά και εσωτερικά χαρακτηριστικά του ασθενούς (ρακένδυτη εμφάνιση, μελαγχολία, μονομανία, κατά φαντασία εγκληματίες, εμφάνιση παραισθήσεων ή/και ψευδαισθήσεων, σύνδεση αυτοκτονίας με ψυχική διαταραχή, λόγος του ψυχικά ασθενούς, σύνδεση ψυχικής νόσου με μεγαλοφυΐα)• (β) οι συγγραφείς σε σχέση με την εκδήλωση της ψυχικής νόσου (αιτιολογία ψυχικής ασθένειας), τους «λόγους» περί ‘‘τρέλας’’ (μύθος επικίνδυνου ‘‘τρελού’’, καταγγελία κρατικών αρχών και κοινωνικής αδιαφορίας) και τις μεθόδους θεραπείας (αποτύπωση παλαιότερων και σύγχρονων για την εποχή θεραπευτικών μεθόδων)• (γ) η αρνητική και η θετική αναπαράσταση του ασύλου με σκοπό και στις δύο περιπτώσεις να κινητοποιηθούν οι αρμόδιοι φορείς για τη λήψη μέτρων σχετικά με την αποτελεσματικότητά του• (δ) το καρναβάλι και το γκροτέσκο, δηλαδή εικόνες που επιτρέπουν τη θέαση της πραγματικότητας του «Άλλου», η οποία υπονομεύει την ετερότητα σχετικά με τον ψυχικά ασθενή. Μέσα από αυτά τα κεφάλαια μελετούμε τις αναπαραστάσεις της ψυχικής νόσου στη νεοελληνική πεζογραφία της περιόδου 1880-1910, μιας περιόδου κατά την οποία σημειώνονται τα πρώτα βήματα εξέλιξης της Ψυχιατρικής και εδραιώνεται ο θεσμός του ασύλου. Μέσα στο πλαίσιο ίδρυσης των ειδικών ασύλων ο ψυχικά ασθενής θα αποτελέσει τον «Άλλο», τον κοινωνικά έτερο, ο οποίος, σύμφωνα με το κοινωνικό φαντασιακό, πρέπει να περιθωριοποιηθεί και να απομακρυνθεί από την κυρίαρχη ομάδα. Η έρευνά μας στον Τύπο της εποχής φέρνει στο φως αθησαύριστα λογοτεχνικά και ψυχιατρικά κείμενα, καθώς και άλλα δημοσιεύματα, στα οποία καταγράφονται οι πεποιθήσεις της εποχής για την ψυχική νόσο. Αποτέλεσμα της έρευνάς μας ήταν ότι οι εγγεγραμμένες στα λογοτεχνικά κείμενα αντιλήψεις, οι οποίες αποτυπώνονται με τα κυρίαρχα λογοτεχνικά ρεύματα, δεν αντιγράφουν δουλικά τον κυρίαρχο κοινωνικό λόγο, αλλά υπονομεύουν το στερεότυπο σχετικά με την ετερότητα του ψυχικά ασθενούς. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο ψυχικά ασθενής προσεγγίζεται με ευαισθησία τόσο στις ετεροδιηγητικές όσο και στις ομοδιηγητικές/ αυτοδιηγητικές αφηγήσεις, καθώς στην πρώτη περίπτωση καταγγέλλεται η εν γένει αδιαφορία για τον ψυχικά ασθενή και στη δεύτερη επιτρέπεται η διεξαγωγή ενός έντονου διαλόγου με τον εσώτερο εαυτό, ώστε να αποδοθεί καλύτερα ο εσωτερικός κόσμος και η ψυχολογική κατάσταση του μυθοπλασιακού ήρωα.

The present thesis examines the literary image of a person experiencing a mental illness through the following four chapters: (a) The portrayal of a person living with a mental disorder and the depiction of mental illnesses in rural and urban societies, including references of external and internal traits of such individuals (ragged clothes, melancholy, monomania, the impression of an imaginary outlaw, hallucinations and/ or delusions, the connection between suicide and the mental disorder, reasoning of a person with a mental illness and the association of mental disorders with ingenuity)• (b) Writers in reference to the appearance of a mental disorder (etiology of mental illnesses), the “causes of madness” (the myth of the dangerous “insane” man, a critique of the state and the idleness shown by society) and the treatment methods (earlier and modern treatments)• (c) The negative and positive representation of asylum institutions, aiming in both cases to trigger competent bodies toward the assurance of effectiveness of such institutions• (d) The carnival and the grotesque, that is to say the images which allow a viewing of the reality of the “Other”, thus undermining the “otherness” associated to the individual with a mental disorder. Throughout the aforementioned chapters, the present thesis studies the representations of mental illnesses in Modern Greek prose of the period 1880-1910, during which the first steps toward the evolution of Psychiatry took place and the institution of “mental asylums” was established. At the time, the foundation of special “lunatic asylums” lead to the assumption of the “mentally ill” person to be seen as the “Other”, a social outcast who, according to the social imaginary, should be marginalised and distanced from the dominant group. Our research conducted on the Press of that era, reveals unrecorded literary and psychiatric texts, along with other publications, which exhibit the beliefs on mental illnesses at the time. The results of our research demonstrate that, the recorded beliefs deriving from that period’s main literary movements, do not replicate the prevailing social reasoning on the topic. To the contrary, they rather undermine the stereotypes concerning the “otherness” of the individual with a mental illness. A noteworthy element is that the “mentally ill” person is treated in a sensitive manner, both in heterodiegetic and homodiegetic narratives. In the former, the indifferent stance toward the “mental patient” is denounced, whereas the latter enables an intense dialogue with the inner self, thus illustrating the internal world and the mental state of the fictional hero.