«Παρά πάσι ζηλωτής των γραμμάτων επιδόσεως» : Πετράκης Καρίδης, ένας λόγιος της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Abstract

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η περίπτωση του Λαρνακιώτη λογίου Πετράκη Καρίδη, ο οποίος έζησε και έδρασε στη γενετειρά του και στη Λευκωσία στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Βασική πηγή της έρευνας αποτέλεσε ο σύμμεικτος κώδικας που είναι γνωστός ως «χειρόγραφο Πετράκη Καρίδη» (Βιβλιοθήκη της Εταιρείας Κυπριακών Σπουδών), καθώς προέρχεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από το χέρι του Κύπριου λογίου. Ο κώδικας αποτελεί σε μεγάλο βαθμό ένα τυπικό «σημειωματάριο» του 18ου αιώνα: ο Καρίδης σημείωνε σε αυτόν αποσπάσματα από τα αναγνώσματά του αλλά και δικά του κείμενα, ανάμεσά τους και έναν κατάλογο της βιβλιοθήκης του. Με αφετηρία τον κώδικα —ο οποίος εκδίδεται εδώ για πρώτη φορά (βλ. τη διπλωματική έκδοση στο «Παράρτημα»)— ανιχνεύεται το πνευματικό στίγμα του Καρίδη μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και εξετάζεται το ερώτημα, αν και κατά πόσο οι πνευματικοί ορίζοντες του Λαρνακιώτη λογίου μπορούν να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικοί για έναν συγκεκριμένο τύπο Έλληνα λογίου της εποχής. Στα πρώτα κεφάλαια της διατριβής (κεφ. 2 και 3) διερευνάται το ευρύτερο κοινωνικό και πνευματικό περιβάλλον που συγκροτούσε η Λάρνακα κατά τον 18ο αι. και το ειδικότερο πλαίσιο που συγκροτούσε η οικογένεια Καρίδη, προκειμένου να αναδειχτούν οι συνθήκες και οι παράγοντες διαμόρφωσης της πνευματικής προσωπικότητας του Πετράκη. Όπως έδειξε η σχετική αρχειακή έρευνα και οι μαρτυρίες των συγχρόνων από τα μέσα περίπου του 18ου αι. εγκαινιάζεται μία περίοδος κατά την οποία η οικονομική ανάπτυξη και το άνοιγμα προς τη Δύση ευνοούν τη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος και τη διαμόρφωση μίας αξιόλογης πνευματικής κίνησης στην Κύπρο. Ο Καρίδης, που ζει αυτήν ακριβώς την εποχή, επωφελείται από τις εξελίξεις αυτές. Παρά τον παραδοσιακό προσανατολισμό της μόρφωσης που έλαβε και τη σχεδόν αδιάλειπτη παραμονή του στην Κύπρο, αναπτύσσει κάποιες νεωτεριστικές συμπεριφορές: συγκροτεί μια προσωπική βιβλιοθήκη, ενδιαφέρεται για κείμενα της θύραθεν γραμματείας, συγγράφει επιστολές και στιχουργεί. Όπως φαίνεται από τη διεξοδική παρουσίαση του χειρογράφου Καρίδη (κεφ. 4), ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του κώδικα είναι ο κατάλογος της βιβλιοθήκης του η οποία συγκροτήθηκε σταδιακά μέχρι το 1791. Ο κατάλογος του Καρίδη αποτελεί ένα πολύτιμο τεκμήριο για την ιστορία της ανάγνωσης και των ιδεών στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα. Η αναλυτική διερεύνηση του περιεχομένου της βιβλιοθήκης (κεφ. 5), έδειξε ότι ο χαρακτήρας της συλλογής είναι παραδοσιακός• η επικαιρότητα των έργων που περιλαμβάνει η βιβλιοθήκη είναι περιορισμένη. Η διερεύνηση των πνευματικών οριζόντων του Πετράκη Καρίδη συμπληρώνεται μέσω της μελέτης των αναγνωσμάτων του και μέσω της μελέτης των δικών του κειμένων (κεφ. 7). Ταυτίζοντας σχεδόν στο σύνολό τους τα αναγνώσματα του Καρίδη και διερευνώντας τη θεματική και το περιεχόμενο τόσο των αναγνωσμάτων του, όσο και των δικών του κειμένων, η παρούσα διατριβή τεκμηριώνει τις οφειλές του Πετράκη σε ένα παραδοσιακό σύστημα σκέψης και νοοτροπιών. Η περίπτωση του Πετράκη Καρίδη μπορεί να θεωρηθεί τυπική για το μεγαλύτερο μέρος της κυπριακής αλλά και ευρύτερα της ελληνικής λογιοσύνης του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα (κεφ. 8). Μέσα από το χειρόγραφο σημειωματάριό του προβάλει η εικόνα μιας λογιοσύνης η οποία δεν έχει ακόμη χειραφετηθεί από παραδοσιακές αντιλήψεις και νοοτροπίες, έχει αρχίσει όμως να αναπτύσσει μια πνευματική εξωστρέφεια και να επιζητά την ενημέρωση για τις ποικίλες εξελίξεις που σημειώνονται στην Ευρώπη.

The subject of this dissertation is the case of the scholar of Larnaka Petrakes Carides, who lived and worked in his birthplace and Nicosia in the second half of the 18th century. The main resource (of the research) was the miscellaneous codex, known as «the manuscript of Petrakes Karides» (Library of the Society of Cypriot Studies), since, on the most part, it is considered a work written by the hand of this Cypriot scholar. The codex constitutes to a great degree a typical «notebook» of the 18th century: Carides recorded quotations of his readings as well as his own texts into it (among which is the catalogue of his own library). With the codex as a starting point ―it is published in this dissertation for the first time (see the noncritical edition in the «Appendix»)― the study traces the intellectual seal of Carides within the broader context of Neo-Hellenic Enlightenment and investigates the question of whether and to which extent, the intellectual environment of the scholar from Larnaka, could be considered representative of a specific type of Greek scholar in that era. The first chapters of the treatise (chapt. 2 and 3) examine the wider social and intellectual environment that Larnaka constituted during the 18th century and the more specific context which was constituted by the Carides’ family, in order to point out the conditions and the configurative factors of Petrakes’ intellectual personality. As the research of the archives and the testimonies of other contemporary people indicated, in about the mid-18th century begins a period in which the economic growth and the acquaintance with the Western world favor the improvement of the educational system and the configuration of an intellectual movement in Cyprus. Carides, who lives during this era, is benefited by these improvements. Despite the traditional orientation of his education and the virtually undisturbed stay in Cyprus, he develops some modernistic attitudes: creates a personal library, shows interest in the secular literary works, writes epistles and lyrics. As the thorough presentation of the Carides manuscript signifies (chapt. 4), one of the most important texts of the codex is the catalogue of his library, which was gradually created up until 1791. The Carides book catalogue constitutes a precious evidence for the history of reading and ideas in the Greek territory of the 18th century. The analytical investigation of the library’s content (chapt. 5), indicated that the collection has a traditional conventional character; the timeliness of the works which the library includes is limited. The investigation of the intellectual environment of Petrakes Carides is completed through the study of his readings and the study of his own texts (chapt. 7). By identifying nearly all the readings of Carides and investigating the topic and the content of both his readings and his own texts, the present dissertation exemplifies the indebtedness of Petrakes to a traditional system of thought and attitudes. The case of Petrakes Carides could be considered typical of the most part of the Cypriot as well as the wider Greek intellectual life in the second half of the 18th century. His handwritten notebook demonstrates the image of a certain intellectual life which has not yet been detached from the traditional perceptions and attitudes, nevertheless, it has begun developing an intellectual extroversion and seeks to be informed about the various developments taking place in Europe.