Νερό, υγεία και αναψυχή στις ελληνικές μοντέρνες λουτροπόλεις

Abstract

H παρούσα διδακτορική διατριβή αναλύει την αρχιτεκτονική των ελληνικών λουτροπόλεων, από τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εξετάζοντας πώς οι πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές "κατασκευές" γύρω από το (ιαματικό) νερό διασταυρώνονται με τη διεκδίκηση μοντέρνας ταυτότητας του ελληνικού έθνους-κράτους. Η ιδέα του θερμαλισμού εντάχθηκε αρχικά στα ευρύτερα πλαίσια του δυτικότροπου έργου εκσυγχρονισμού της υγείας στην Ελλάδα, προωθήθηκε από τον ιατρικό λόγο και στη συνέχεια μεταφράστηκε σε αστικά, αρχιτεκτονικά και τεχνολογικά έργα. H λουτρόπολη αναγνωρίζεται ως μία πόλη οργανωμένη γύρω από τη λειτουργία του ιαματικού μπάνιου η οποία αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία για την ανάπτυξη όλων των επιμέρους κλιμάκων και τυπολογιών χώρου: από το μικρό ιδιωτικό δωμάτιο του λουτρώνα μέχρι τις υποδομές ολόκληρης της πόλης. Εκτός από την ορθολογική ανάδειξη και αξιοποίηση του ιαματικού νερού η οποία προήλθε από τη μετα-διαφωτιστική επιστημονικοποίηση της γνώσης η ανάλυση μου φανερώνει ερμηνείες και νοήματα που δόθηκαν στο νερό με αφορμή τη δημιουργία των τόπων λουτροθεραπείας, οι οποίες μάλιστα μεταβάλλονταν ανάλογα με τις πολιτικό-κοινωνικές περιστάσεις. Στα πλαίσια της διατριβής οι λουτροπόλεις αναλύονται ως μοντέρνες «μηχανές» υγείας και αναψυχής, ως προς τα ζητήματα της τυποποίησης, της τεχνολογίας και της «συστηματοποίησης» της παραγωγής ταξικής-εθνικής συνείδησης. Η έρευνα μου ξεκινά με την αναζήτηση της «γενεσιουργού» αιτίας της εισαγωγής της λουτροθεραπείας στη μοντέρνα Ελλάδα μέσα από τον ιατρικό λόγο. Μέσα από αυτόν διερευνάται η συμβολή των γιατρών στην κατασκευή της λουτροθεραπείας ως μίας μοντέρνας πρακτικής και η επινόηση της συνέχειας της με την αρχαία παράδοση του λουτρού ενώ παράλληλα εξετάζεται ο ρόλος των γιατρών ως των πρώτων «σχεδιαστών» του χώρου. Στο επόμενο κεφάλαιο εξετάζεται το πώς οι υποδείξεις των γιατρών αποτυπώνονται στα πρώτα πολεοδομικά σχέδια λουτροπόλεων και εξηγείται πώς αυτά ιεραρχούσαν χωρικά και συμβολικά τα αναδυόμενα ιδανικά της υγείας και τα πρώτα οράματα αναψυχής. Έτσι, αποκαλύπτεται η ιδιαιτερότητα των λουτροπόλεων σε σχέση με άλλες νέες πόλεις τόσο στο επίπεδο του αστικού σχεδιασμού όσο και ως προς τη διατύπωση ενός εναλλακτικού τύπου αστικότητας Στα δύο τελευταία κεφάλαια εξετάζεται ο ρόλος της αρχιτεκτονικής σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες μέσα από το φίλτρο αφενός της τεχνοεπιστήμης (στην οποία ένα σημαντικό κομμάτι είναι η υγεία) και αφετέρου της αναψυχής. Εκεί επεξηγείται το πώς οι υποδομές των λουτροπόλεων λειτουργούσαν ως κατεξοχήν σύμβολα νεωτερικότητας στο επίπεδο της αισθητικής, της κατασκευής και της τεχνολογίας σε όλες τις κλίμακες: από τις μπανιέρες μέσα στα δωμάτια των λουτρών, στους τύπους των κτιρίων των λουτρών, στα ξενοδοχεία, στην κατασκευαστική τεχνολογία και στα δίκτυα. Μέσα από την πιο πάνω ανάλυση η διατριβή μου επεκτείνει τις θεωρίες που αναλύουν τη σχέση ιατρικού λόγου και μοντέρνας αρχιτεκτονικής, προσθέτοντας σε αυτή την διάσταση της ελληνικότητας (ως αρχαία αναφορά και ταυτόχρονα ως έννοιας συνυφασμένης με το μοντέρνο έθνος-κράτος). Επίσης εντοπίζεται η ιδιαιτερότητα των λουτροπόλεων ως πρότυπων πόλεων υγείας-αναψυχής και η συνεισφορά τους στη μεταπολεμική τουριστική ανάπτυξη. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η διατριβή μου «ρίχνει φως» στην ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα μέσα από τη λουτροθεραπεία και αντίστροφα. Αυτή η σχέση αποκαλύπτει φαντασιακά και αλληγορίες γύρω από ένα φαινομενικά ουδέτερο υλικό, το ιαματικό νερό, και προτείνει τρόπους να διαβαστεί κριτικά η αναπλαισίωση της λουτροθεραπείας σήμερα.

The present doctoral thesis analyses the architecture of Greek spa towns, from the creation of the new Greek state until the Second World War, examining how the political, social, and cultural constructions around (thermal) water intersect with the claim of a modern identity of the Greek nation-state. The idea of thermalism was initially included in the wider context of the westernising project of modernising health in Greece, promoted by medical discourse and then was translated into urban, architectural, and technological projects. The spa town is recognised as a town around the thermal baths, and this constitutes the generative cause for the development of all secondary scales and typologies of space: from the small private room of the bathhouse to the infrastructures of the whole town. Apart from the rationalist emergence and utilisation of thermal water that originated from the post-enlightenment scientification of knowledge around hydrotherapy, my analysis highlights interpretations and idealisations of the thermal water which varied according to the socio-political circumstances. As part of the thesis, spa towns are conceptualized as modern “machines” of health and leisure, in terms of standardisation, technology and the “systematisation” of the production of a class-national consciousness. My analysis begins with the search for the “generative” cause of introduction of spa therapy in modern Greece within medical discourse. Through this I investigate the contribution of doctors in the construction of spa therapy as a modern practice and the invention of its continuity from the ancient tradition of the bath while examining the role of doctors as the first “designers” of space. In the next chapter I examine how doctors’ prescriptions are imprinted onto the first master plans of spa towns and explain how these set a spatial and symbolic hierarchy of the emerging health ideals and the first visions for leisure. Thus, I reveal the specificity of spa towns in relation to other new towns both at the urban planning level and in terms of formulating an alternative type of urbanity. In the last two chapters I examine on the one hand, the role of architecture in different spatial scales through the lens of technoscience (to which health is an important part) and on the other the role of leisure. Therein I explain how infrastructures of spa towns functioned primarily as symbols of modernity on the aesthetics level, and of construction and technology on all scales: from the bathtubs within the rooms of the bath, to the typologies of the bathhouse buildings, to hotels, to construction technology and to networks. Through the above analysis, my dissertation expands on theories which analyse the relation of medical discourse and modern architecture, adding the dimensions of Greekness, as an ancient reference and at once a concept intertwined with the modern nation-state. I also identify the particularity of spa towns as model health-leisure cities and their contribution to post-war tourist development. In a wider context, my thesis sheds lights to the history of modern architecture in Greece through spa therapy and vice versa. This relationship reveals imaginations and allegories around a seemingly neutral object, thermal water, and suggests ways for developing a critical approach to the reframing of spa therapy today.