Mémoires aux frontières : les lignes vertes en traduction dans la littérature autobiographique contemporaine du Proche-Orient (Chypre, Liban, Palestine)

Abstract

Οι «πράσινες γραμμές» είναι αμφισβητούμενα σύνορα που αντιστοιχούν σε γραμμές οριοθέτησης που γεννήθηκαν στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων. Οφείλουν το όνομά τους στο στρατιωτικό έθιμο, σύμφωνα με το οποίο αναγράφονται με πράσινο χρώμα στους χάρτες τα εδαφικά ρήγματα που πρέπει να τροποποιηθούν ή να πάψουν να υπάρχουν μετά το πέρας της σύγκρουσης. Αυτές οι γραμμές διατηρούνται σήμερα σε τρεις γειτονικές χώρες της Εγγύς Ανατολής: στην Κύπρο, η οποία είναι διαιρεμένη από το 1974, στην ιστορική περιοχή της Παλαιστίνης – όπου διακρίνονται η Δυτική Όχθη και η Λωρίδα της Γάζας από το κράτος του Ισραήλ που ιδρύθηκε το 1948 –, και στο Λίβανο, του οποίου η πρωτεύουσα, η Βηρυτός, διασπάστηκε κατά τον εμφύλιο πόλεμο του 1975-1990. Η παρούσα διατριβή εστιάζει στην αναπαράσταση των πράσινων γραμμών στη σύγχρονη λογοτεχνία αυτών των πολύγλωσσων χωρών. Το πρώτο μέρος είναι αφιερωμένο στην ιστορικότητα των πράσινων γραμμών, καθώς και στα κύρια ερωτήματα που διατρέχουν τα υπό μελέτη λογοτεχνικά πεδία. Επί τούτου, πραγματοποιήθηκε έρευνα στα αυτοβιογραφικά έργα της Νίκης Μαραγκού (Κύπρος), του Raja Shehadeh (Παλαιστίνη) και της Zeina Abirached (Λίβανος). Τα έργα αυτά αναλύθηκαν μέσω των θεωριών της γλώσσας και της σύγχρονης φιλοσοφίας της μετάφρασης, η οποία βασίζεται στην θεωρία ότι κάθε γλώσσα χαρτογραφεί την πραγματικότητα με το δικό της τρόπο δίνοντας αφορμή για προβληματισμό όσον αφορά στην ατομική και στη συλλογική μνήμη. Το δεύτερο μέρος της μελέτης εστιάζει στην έννοια του «αμετάφραστου» ως τρόπου έκφρασης των αντικρουόμενων γεωγραφιών. Το τρίτο μέρος αναδεικνύει το ρόλο των πράσινων γραμμών στη διαμόρφωση αφηγήσεων του «εγώ» και του «ανήκειν», ζήτημα το οποίο προτείνει μια εναλλακτική θεώρηση των συγκρούσεων. Πρόκειται για θεματική προσέγγιση αλλά ταυτόχρονα και για αναζήτηση των πραγματικών συγκλίσεων που εντοπίζουμε γεωγραφικά αλλά και στο φαντασιακό πεδίο της Εγγύς Ανατολής.

“Green lines” are disputed borders borne within armed conflicts. They owe their name to military custom, according to which demarcation lines called to be modified or removed once the conflict has been resolved, be marked in green on maps. Such territorial fractures exist today in three neighboring

countries in the Near East: in Cyprus, divided since 1974, in the historical territory of Palestine – distinguishing since 1948 the State of Israel from the West Bank and the Gaza Strip –, and in Lebanon, whose capital, Beirut, was split in two during the civil war of 1975-1990 and continues to bear its scars. This dissertation focuses on the representation of the green lines in the contemporary literatures of the three multilingual areas. The first part is dedicated to the broad and historical context of each line, as well as to the main themes and issues at stake within each literary field. Research was then carried out on the autobiographical work of Niki Marangou (Cyprus), of Raja Shehadeh (Palestine), and of Zeina Abirached (Lebanon), with the help of contemporary theories of language and philosophy of translation, which help conceptualize how all languages map reality and therefore complexify discussions on individual and collective memory. In the second part, the notion of the “untranslatable” is applied to the analysis of the conflicting maps and borders discussed in the texts under study. The third part brings to light the role of the green line in the writing of “self” and “home” in order to explore alternative views on the respective conflicts. Trying to avoid an overarching perspective as much as a merely thematic approach, this dissertation intends to bring forward real proximities despite the regional diversity, as well as specific discordances between various geographies, either real or imaginary.

Les « lignes vertes » sont des frontières contestées qui correspondent à des lignes de démarcation nées au sein de conflits armés. Elles doivent leur nom à l’usage militaire qui veut que l’on indique en vert, sur les cartes d’état-major, les fractures territoriales appelées à être modifiées ou à disparaître une fois que le conflit aura été résolu. Ces phénomènes existent aujourd’hui dans trois pays voisins du Proche-Orient : à Chypre divisée depuis 1974, sur le territoire de la Palestine historique – où l’on distingue l’État d’Israël, fondé en 1948, de la Cisjordanie et de la bande de Gaza – et au Liban dont la capitale, Beyrouth, a été scindée pendant la guerre civile de 1975-1990 et continue d’en porter les traces. Cette thèse s’intéresse à la représentation des lignes vertes dans la littérature contemporaine de ces espaces plurilingues. La première partie est dédiée aux lignes vertes dans leur historicité, ainsi qu’aux grands questionnements parcourant les champs littéraires à l’étude. Les recherches ont ensuite été menées sur les œuvres autobiographiques de Niki Marangou (Chypre), de Raja Shehadeh (Palestine) et de Zeina Abirached (Liban). Elles ont été analysées au moyen des théories de la langue et des réflexions contemporaines autour de la traduction, qui reposent sur le principe que les langues cartographient le réel chacune à leur manière, problématisant ainsi la réflexion autour de la mémoire individuelle et collective. Dans la deuxième partie, les cartographies conflictuelles discutées dans les textes du corpus sont explicitées grâce à la mobilisation de la notion d’« intraduisible ». La troisième partie étudie le rôle des lignes vertes dans l’écriture de « soi » et du « chez-soi », où elles permettent d’envisager de façon alternative les conflits qui les précèdent. Tâchant d’éviter une perspective surplombante autant qu’un simple rapprochement thématique, ces recherches mettent au jour des proximités réelles malgré la diversité des champs abordés, pour considérer les discordances caractéristiques de la région entre plusieurs géographies, tantôt réelles, tantôt imaginaires.