Παιδαγωγική πράξη και εκπαιδευτική ηγεσία για προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης στο σχολείο

Abstract

Η εμφάνιση της θεματικής της κοινωνικής δικαιοσύνης στην εκπαίδευση σχετίζεται με τη συνειδητοποίηση της επίδρασης συγκεκριμένων περιθωριοποιητικών παραγόντων στην επίδοση και στην επιτυχία των παιδιών στο σχολείο. Θέτοντας στο επίκεντρο την αξία της κοινωνικής δικαιοσύνης, η έρευνα είχε διπλό σκοπό: Πρώτο, να διερευνήσει τους πιθανούς τρόπους με τους οποίους η εκπαιδευτική ηγεσία ως παιδαγωγική πράξη, διευκολύνει την πρόσβαση όλων των παιδιών στην εκπαίδευση και δεύτερο, να αποκαλύψει πρακτικές διαδικασίες και δραστηριότητες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της παιδαγωγικής πράξης για προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης στο σχολείο. Ξεκινώντας από τη θέση ότι η εγκαθίδρυση συνθηκών κοινωνικής δικαιοσύνης μπορεί να επιτευχθεί πρωτίστως στο χώρο του σχολείου, ως κατάλληλη μεθοδολογία επιλέγηκε η Συμμετοχική Έρευνα Δράσης, η οποία διήρκησε ένα σχολικό έτος και εφαρμόστηκε σε δημόσιο δημοτικό σχολείο σε αστική περιοχή της Κύπρου. Στα πλαίσια της έρευνας, οι εκπαιδευτικοί εφάρμοσαν εκπαιδευτική παρέμβαση και συμμετείχαν σε έρευνα δράσης σε τρεις κύκλους, την οποία συντόνιζε ο διευθυντής ως βασικός ερευνητής και συλλέκτης δεδομένων. Ο διευθυντής εφάρμοσε ταυτόχρονη έρευνα δράσης ανάπτυξης ενός προσώπου. Στην εργασία, η εκπαιδευτική ηγεσία αναδεικνύεται μέσα από τη συνολική παιδαγωγική πράξη και μελετάται μέσα από μια συμμετοχική προοπτική. Η επιλογή Έρευνας Δράσης υπαγόρευσε μια ποικιλόμορφη επιστράτευση ποιοτικών και ποσοτικών ερευνητικών εργαλείων και μεθοδολογικών πρακτικών για να επιτευχθεί μια αναστοχαστική και βαθιά κατανόηση των συνθηκών που προσδιορίζουν τα θέματα της δικαιοσύνης. Η διερεύνηση κινήθηκε από την αναζήτηση προσανατολισμού προς δράσεις που στρέφονταν στον πυρήνα της παιδαγωγικής πράξης εντός του σχολείου για να επεκταθούν σε δράσεις οι οποίες συνέδεαν τη σχολική εργασία με την άμεση κοινότητα και το ευρύτερο περιβάλλον. Στη συγκεκριμένη έρευνα υπάρχει σαφής προσανατολισμός αξιακού χαρακτήρα, ενώ η συνολική εμπειρία αποκάλυψε με ποιο τρόπο η Έρευνα Δράσης και η συλλογική παρέμβαση σε ένα εκπαιδευτικό θέμα βοηθά τον εκπαιδευτικό ηγέτη να κατανοήσει τη σχολική πραγματικότητα και τα πιθανά εμπόδια προς την επίτευξη αλλαγής. Τα σημαντικότερα επιμέρους συμπεράσματα της έρευνας συνοψίζονται ως εξής: Πρώτο, η υποστήριξη της αξίας της κοινωνικής δικαιοσύνης στα σχολεία απαιτεί τοπική πολυμέτωπη και συντονισμένη δράση στη βάση ξεκάθαρου προσανατολισμού. Δεύτερο, η δράση κοινωνικής δικαιοσύνης θεμελιώνεται σε τρεις πυλώνες: α) Ανάπτυξη ηθικής και αξιακής βάσης με σταθερή προσήλωση προς τη δικαιοσύνη και την προσφορά ίσων ευκαιριών, β) Έμφαση στην τοπική δράση στις πραγματικές συνθήκες του σχολείου, γ) Σύνδεση της ενδοσχολικής δράσης με τα δεδομένα της ευρύτερης κοινότητας και ιδιαίτερα του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος. Τρίτο, οι περιοριστικοί παράγοντες επιτυχίας συνδέονται με το τρίπτυχο οικογενειακό υπόβαθρο, ιδιαιτερότητα - ετοιμότητα παιδιού και σχολικές δομές. Τέταρτο, οι ισχύουσες πρακτικές διαχείρισης του θεσμού της κατ’ οίκον εργασίας συνδέονται με τη διαιώνιση της ανισότητας και την έννοια του πολιτισμικού κεφαλαίου. Πέμπτο, η δράση κοινωνικής δικαιοσύνης βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα εύρος μορφών αντίστασης που πηγάζουν από τις αντιλήψεις και τις στάσεις των εκπαιδευτικών, το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των σχολείων και τις δυσκολίες των παιδιών. Έκτο, παρατηρήθηκε ένα εύρος διακύμανσης στην επίτευξη βελτίωσης της επίδοσης ώστε να ενδυναμώνεται η θέση για την πολυπλοκότητα των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τα παιδιά στην ομάδα υψηλού κινδύνου. Έβδομο, η συμμετοχική προοπτική ηγεσίας και η έρευνα δράσης διευκόλυναν την εξέλιξη της συλλογικής δράσης στη βάση μιας αναστοχαστικής προσέγγισης. Όγδοο, η ηγεσία κοινωνικής δικαιοσύνης συνεπάγεται πολλαπλές απαιτήσεις για τον επίσημο σχολικό ηγέτη. Με βάση τα συμπεράσματα της έρευνας προτείνεται ένα πολυεπίπεδο αναστοχαστικό πλαίσιο δράσης για προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης το οποίο υιοθετεί την ιδέα μιας πλατιάς και ενιαίας δραστηριοποίησης στη βάση τριών πυλώνων: α) προσήλωση σε αξίες και στο ήθος του σχολείου, β) ανάπτυξη αναστοχαστικής δράσης στο σχολείο και γ) διεύρυνση της δράσης πέρα από τα όρια του σχολείου. Η συμβολή της έρευνας στο σώμα της γνώσης αντλεί από την πρωτοτυπία της καθώς συνδύασε τη Συμμετοχική Έρευνα Δράσης με το φακό μιας συμμετοχικής προοπτικής ηγεσίας οι οποίες δημιούργησαν τις προϋποθέσεις τοπικής δράσης με συλλογικό και αναστοχαστικό χαρακτήρα. Από τη σύνοψη των συμπερασμάτων, προκύπτουν συνεπαγωγές οι οποίες αφενός αφορούν στις πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος στα θέματα ισότητας και δικαιοσύνης στο μακρο-επίπεδο και στο μικρο-επίπεδο και αφετέρου στην προετοιμασία των διευθυντικών στελεχών των δημόσιων σχολείων.

The prevalence of social justice scholarship in education has to do with a consciousness about the impact of certain marginalizing factors on students’ learning and success at school. The present study had a twofold purpose: First, to explore the potential ways in which educational leadership, as pedagogical praxis, facilitates the access of all children to education. Second, to reveal processes and actions that affect either positively or negatively the development of the pedagogical praxis that promotes social justice. Departing from a position that the establishment of conditions of social justice can be achieved primarily at the micro-level of school, participatory action research was chosen to be the appropriate methodology. Investigation was applied during a full school year and the research took place at a public elementary school in an urban area of Cyprus. Teachers implemented an educational intervention to support students at risk and participated in three cycles of action and reflection. Research was coordinated by head teacher (participatory and individual perspective). In this study, educational leadership emerges through the overall pedagogical praxis and it is examined through the personal perspective of a head teacher, who also had the role of the principal researcher and data collector. Action research allowed reflective and deep understanding of the conditions that determine the school routines and dictated a diverse recruitment of both qualitative and quantitative research tools and methodological practices to achieve a broad and in-depth depiction of authentic experience. The investigation followed an evolutionary path: initially, the focus was directed to the pursue of orientation and the construction of shared understanding, then it moved to actions directed to act of teaching and learning within the school and finally, the focus of interest was moved to actions which linked the in-school work with the immediate community and the wider environment. In the present study there is an apparent direction based on values. The whole experience revealed how action research and intervention in an educational matter can help educational leaders to understand school’s reality and potential barriers to achieve change. The major conclusions of research are summarized as it follows: First, promoting social justice in schools demands local, multi-faceted and coordinated action based on a clear orientation. Second, action to promote social justice is based on three pillars: a) Development of ethical and value-based commitment to justice and equal opportunities, b) Emphasis on local action according to the school realities and c) Connecting school action with the conditions of the broader community, especially family. Third, factors that limit the possibility of success are associated with the triptych family background, individuality and readiness of child, and school organizational structures. Fourth, current practices on homework are potentially associated with the perpetuation of inequality and the concept of cultural capital. Fifth, the action for social justice faces various forms of resistance stemming from the perceptions and attitudes of teachers, the institutional framework of schools and children's difficulties. Sixth, there is a fluctuation range in achieving improvement in students’ performance. This can be assigned to the complexity of the difficulties faced by children in the high-risk group. Seventh, participating leadership perspective and action research have facilitated the development of collective action based on a reflective approach. Eighth, leadership for social justice involves multiple requirements for the formal school leader. Based on the research findings a multi-level reflective framework for action to promote social justice is proposed. The proposed framework adopts the idea of broad and single action based on three pillars: a) Commitment to values and school ethos, b) Developing reflective action at school micro-level and, c) Extension of action beyond the confines of school. The contribution of this research to the body of knowledge derives from its originality which has combined Participatory Action Research through the lens of Leadership in order to create the necessary conditions for local action in a collective and reflective mode. Developing action research connects action with reflection, theory with practice and creates conditions for active participation. Regarding the implications for policy making, the results point to two directions. First, implications relate to the wider official policies of public educational systems concerning equality and justice in both the macro and the micro-level. Second, the implications relate to the preparation programs for head teachers in public schools.