Η εμφυλοποίηση της παιδικότητας πρακτικές και λόγοι "ομορφιάς"

Abstract

Η παρούσα διδακτορική διατριβή μελετά διαδικασίες εμφυλοποίησης κατά την παιδική ηλικία με βάση την ανάλυση των λόγων των παιδιών περί «ομορφιάς». Γενικότεροι στόχοι της έρευνας είναι: α) η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους τα παιδιά συγκροτούνται ως έμφυλα και σεξουαλικά υποκείμενα μέσα από τη διαπραγμάτευση μηνυμάτων για την ομορφιά και β) η διερεύνηση του ρόλου της παιδαγωγικής προσέγγισης του κριτικού γραμματισμού στα ΜΜΕ στην καλλιέργεια ικανοτήτων εμπρόθετης δράσης στα παιδιά σε θέματα σχετικά με την ομορφιά. Ο θεωρητικός φακός της διατριβής στηρίζεται στη φεμινιστική θεωρία για την ομορφιά και τη διαπραγμάτευση των θέσεων που αντιμετωπίζουν την ομορφιά είτε ως καταπίεση ή ως ενδυνάμωση. Μέσα από τη διατριβή, ακόμα, δίνεται έμφαση σε θεωρητικές προσεγγίσεις που αναδεικνύουν την ηγεμονική διάσταση στη συγκρότηση του φύλου, καθώς και τη μεταδομιστική οπτική που ερμηνεύει τις διαδικασίες υποκειμενικοποίησης με βάση τις έννοιες του λόγου, της επιτελεστικότητας και της εμπρόθετης δράσης. Η διατριβή είναι στηριγμένη σε εθνογραφικές προσεγγίσεις και μελετά τα παιδιά σε πολλαπλά κοινωνικά πλαίσια δράσης: στο οικογενειακό τους περιβάλλον, στο σχολείο και μέσα από θεσμούς, όπως η υλική κουλτούρα και τα ΜΜΕ. Δείγμα αποτελούν εικοσιτέσσερα παιδιά από διαφορετικό κοινωνικοοικονομικό και δημογραφικό υπόβαθρο στην Κύπρο. Η συλλογή δεδομένων στηρίχτηκε σε κατ’ οίκον συνεντεύξεις με παιδιά όπου διεξήχθησαν βιωματικές δραστηριότητες όπως επίδειξη αγαπημένων αντικειμένων ένδυσης, συζήτηση περιοδικών μόδας, χάρτινων κούκλων και φωτογραφιών της τάξης. Πραγματοποιήθηκαν επίσης συνεντεύξεις με τους γονείς των παιδιών με σκοπό την παράθεση της δικής τους οπτικής σε θέματα σχετικά με την ομορφιά και τον καταναλωτισμό. Τέλος, δεδομένα συλλέχθηκαν μέσα από ομάδες εστίασης με παιδιά στον χώρο του σχολείου, μέσα από σημειώσεις πεδίου στον χώρο του σχολείου και μέσα από τη διεξαγωγή μιας εκπαιδευτικής παρέμβασης στηριγμένη στην προσέγγιση του κριτικού γραμματισμού στα ΜΜΕ. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι ο λόγος και οι εμπειρίες των παιδιών κινούνται σε μεγάλο βαθμό στα μονοπάτια της φεμινιστικής θεωρίας σχετικά με την ομορφιά, εκδηλώνοντας ποικίλες σχετικές ιδέες, διλήμματα και προβληματισμούς. Διαφαίνεται επίσης από τα λόγια των παιδιών η ρευστότητα που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ «γνώσης» και «επιθυμίας», αφού η ικανότητά τους για κριτική προσέγγιση των ΜΜΕ σε θέματα ομορφιάς δεν αποκλείει απαραίτητα τον θαυμασμό, την επιρροή ή την απόλαυση που τα μηνύματα ομορφιάς προκαλούν. Τα παιδιά, ακόμα, προσδίδουν έντονα στην ομορφιά το στοιχείο της έμφυλης διάστασης. Για αυτά, η «ομορφιά» συσχετίζεται άμεσα με κυρίαρχα πολιτισμικά ιδεώδη αρρενωπότητας και θηλυκότητας, για αυτό ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό ηγεμονικούς λόγους συγκρότησης του φύλου τους. Ωστόσο, υπάρχουν παιδιά που αναδομούν δημιουργικά τις έμφυλες συμβάσεις και με εμπρόθετη δράση επανακαθορίζουν τις έμφυλες και σεξουαλικές τους υποκειμενικότητες, διαφοροποιούμενα από συμβατικές μορφές αρρενωπότητας και θηλυκότητας. Τα παιδιά, επίσης, προσδίδουν συχνά στην ομορφιά ηθική διάσταση, μέσα από σύνθετους και διφορούμενους συσχετισμούς ανάμεσα στο «καλό» και το «όμορφο». Ειδικά για τα κορίτσια, το πρότυπο της (ετερο)σεξουαλικής θηλυκότητας, ένας από τους πιο κυρίαρχους τρόπους επιτέλεσης θηλυκής ομορφιάς, συχνά αποτελεί δίκοπο μαχαίρι, αφού αποτελεί ταυτόχρονα πηγή ενδυνάμωσης και αποδυνάμωσης για αυτά. Τέλος, διαφάνηκε ότι οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις κριτικού γραμματισμού στα ΜΜΕ συμβάλλουν στην αύξηση των ικανοτήτων κριτικού χειρισμού, αντιμετώπισης και εμπρόθετης δράσης των παιδιών στα μηνύματα που μεταφέρονται από τα ΜΜΕ σχετικά με τα πρότυπα ομορφιάς.

This PhD dissertation investigates processes of gendering during childhood by analyzing children’s “beauty” discourses. The study’s goals are: a) the exploration of the ways children are constructed as gendered and sexual subjects through the negotiation of beauty messages and b) the study of critical media literacy approaches in cultivating children’s agency in issues related to beauty. The dissertation’s theoretical framework relies on feminist perspectives on beauty, namely, on approaches that interpret beauty as oppression and approaches that view beauty as empowerment. In addition, the theoretical perspective of this dissertation employs theoretical approaches that point out the hegemonic aspect in gender construction and on the post structural perspective that discusses subjectification processes based on concepts of discourse, performativity and agency. This dissertation is based on an ethnographic approach and it investigates children in multiple social settings: family environment, school and through institutions such as material culture and media. The dissertation sample consists by twenty-four children coming from different socioeconomic and demographic backgrounds in Cyprus. Data were collected by interviews that were conducted in children’s home space. Children were engaged in tasks such as wardrobe audits, discussions of fashion magazines, paper dolls and school pictures. Interviews with children’s parents were also conducted and aimed in understating their own views in issues related to beauty and consumerism. Finally, data were collected through focus groups with children in the school setting and through the implementation of an educational intervention based on the critical media literacy approach. Results indicate that children’s discourses and experiences highly follow feminist theory debates regarding beauty. Children’s views illuminated the fluidity that characterizes the relationship between “knowledge” and “desire”, since children’s ability for media critical interpretation of issues relating to beauty does not necessarily erase admiration, influence or pleasure that beauty messages bring to children. Moreover, beauty to children highly relates to questions of gender and power. Beauty is related to mainstream masculinity and femininity cultural ideals, therefore children often construct their gendered selves in hegemonic ways. However, there are children who redefine their gendered and sexual subjectivities by creatively deconstructing conventional femininity and masculinity models. Children also attribute to beauty a moral dimension, through complex and multiple connections between “good” and “beautiful”. Especially for girls, the (hetero)sexual femininity model, one of the most dominant ways of performing female beauty, often becomes a double-edged sword, since it constitutes a source of empowerment and subjection at the same time. Finally, results showed that critical media literacy interventions contribute in enhancing children’s agency and critical thinking skills towards beauty messages promoted by the media.