Το σχολικό βιβλίο και ο παιδαγωγικός του ρόλος: πρόταση κριτηρίων αξιολόγησης και η εφαρμογή τους.

Abstract

Η παρούσα διδακτορική διατριβή είχε ως σκοπό να διερευνήσει και να αξιολογήσει την παιδαγωγική και διδακτική αξία των σχολικών εγχειριδίων με επίκεντρο διερεύνησης το σχολικό βιβλίο του μαθήματος της Ιστορίας της Α΄Λυκείου, που διδάσκεται σε όλα τα δημόσια σχολεία της Κυπριακής Δημοκρατίας. Συγκεκριμένα, διερευνήθηκε η παιδαγωγική και διδακτική καταλληλότητα του σχολικού βιβλίου της Ιστορίας Α΄Λυκείου. Το βιβλίο φέρει τον τίτλο "Η Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου. Από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ανατολής έως την εποχή του Ιουστινιανού". Για να απαντηθεί το ερώτημα σε σχέση με την παιδαγωγική και διδακτική καταλληλότητα του εν λόγω σχολικού βιβλίου διεξήχθη ποιοτική και ποσοτική ανάλυση περιεχομένου, αφού δεν βρέθηκε επαρκής υφιστάμενη βιβλιογραφία γύρω από το θέμα της παιδαγωγικής και διδακτικής καταλληλότητας των σχολικών βιβλίων και ειδικότερα του σχολικού βιβλίου της Ιστορίας της Λυκείου με ερευνητικά στοιχεία από την Κυπριακή πραγματικότητα. Διενεργήθηκε ερμηνευτική ανάλυση του συνόλου του σχολικού βιβλίου, που αποτελείται από 8 κεφάλαια, ενώ ως δείγμα ερμηνευτικής και ποσοτικής ανάλυσης αξιοποιήθηκε το κεφάλαιο 5 του σχολικού βιβλίου, με τίτλο "Οι Μεγάλες Κατακτήσεις", το οποίο αναδιαμορφώθηκε, ώστε να πληροί τα κριτήρια καταλληλότητας, στη βάση των ευρημάτων του πρώτου σταδίου της έρευνας. Το εργαλείο αξιολόγησης του σχολικού βιβλίου ήταν μια Κλείδα Aξιολόγησης, η οποία αναπτύχθηκε κατόπιν μελέτης της διεθνούς βιβλιογραφίας. Πρόκειται για ένα εργαλείο αξιολόγησης των βασικών δομικών χαρακτηριστικών του σχολικού βιβλίου, με βάση την επιστημονική, παιδαγωγική, διδακτική και κοινωνικοποιητική τους λειτουργία. Τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά που αξιολογήθηκαν ήταν το κείμενο της αφήγησης, οι γραπτές πηγές/ένθετα, οι δραστηριότητες και η εικονογράφηση του σχολικού βιβλίου, με βάση συγκεκριμένα κριτήρια αξιολόγησης. Ειδικότερα, η αξιολόγηση εστίασε στην παιδαγωγική και διδακτική λειτουργία του σχολικού βιβλίου, ώστε να διαφανεί η καταλληλότητά του για τη επίτευξη του σκοπού ο οποίος έχει καθοριστεί τόσο στα Αναλυτικά Προγράμματα, όσο και γενικότερα της διδασκαλίας της Ιστορίας με βάση τη σύγχρονη διδακτική μεθοδολογία. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας, το σχολικό βιβλίο δεν κατορθώνει να ανταποκριθεί σε όλα τα κριτήρια καταλληλότητας που έχουν τεθεί. Τόσο η χρήση των κειμένων και των πηγών, όσο και το είδος των δραστηριοτήτων και των απεικονίσεων δε λαμβάνουν υπόψη τους σκοπούς και τους στόχους του Α.Π. για το μάθημα της Ιστορίας καθώς και τις διδακτικές προσεγγίσεις που προτείνονται όπως η πολυπρισματική προσέγγιση. Επίσης, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το σχολικό βιβλίο δεν επιτυγχάνει να καλλιεργήσει την κριτική σκέψη, την αυτενέργεια και δεν αναπτύσσει κίνητρα μάθησης, καθώς στηρίζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στην αφήγηση γεγονότων και δεν ευνοεί τη διερεύνηση και τη σύνδεση των ιστορικών γεγονότων με την εμπειρία των μαθητών/-τριών. Ειδικότερα, οι δραστηριότητες που πλαισιώνουν το σχολικό βιβλίο, στοχεύουν κυρίως στην απομνημόνευση και ανάκληση πληροφοριών του σχολικού βιβλίου, ενώ λίγες είναι εκείνες που έχουν υψηλότερες μαθησιακές απαιτήσεις. Τέλος, βρέθηκε ότι το σχολικό βιβλίο παρουσιάζει τα ιστορικά γεγονότα μονοπρισματικά, διαιωνίζοντας την αντίληψη που θέλει την ιστορία να είναι μια απόλυτη και αδιαμφισβήτητη αλήθεια σχετικά με γεγονότα του παρελθόντος. Η αξιολόγηση των κεφαλαίων του σχολικού βιβλίου αναδεικνύει αποκλίσεις ανάμεσα στα κριτήρια και στο υφιστάμενο σχολικό βιβλίο, γεγονός που θα αποτελέσει έναυσμα για επανεξέταση του ζητήματος από τους φορείς υλοποίησης και εντοπισμό των αρνητικών παραγόντων που συντελούν στη μη αποτελεσματική εφαρμογή της εκπαίδευσης και στην αναθεώρηση των σχολικών βιβλίων με στόχο να ανταποκρίνονται στα κριτήρια και να διευκολύνουν το έργο του εκπαιδευτικού. Η συμβολή της έρευνας στη διεθνή βιβλιογραφία έγκειται στο γεγονός ότι αξιολογεί το σύνολο των δομικών χαρακτηριστικών του σχολικού βιβλίου, με την εφαρμογή της Κλείδας Αξιολόγησης, η οποία μπορεί να αποτελέσει εργαλείο αξιολόγησης των σχολικών βιβλίων γενικότερα. Αφορά επίσης τα σχολικά βιβλία που διδάσκονται στην κυπριακή εκπαίδευση, για τα οποία δεν έχουν διενεργηθεί αρκετές έρευνες και επίσης δεν υπάρχει καμιά έρευνα, για το εν λόγω βιβλίο, όπως ούτε και έρευνες που να αξιολογούν όλα τα δομικά χαρακτηριστικά ενός σχολικού βιβλίου.

The purpose of this research was to carry out an evaluation of the pedagogical and didactic value of school textbooks focusing on the research on the High school history textbook, which is taught in all public schools of the Republic of Cyprus. The book is entitled "The History of the Ancient World. From the Prehistoric Civilizations of the East to the Age of Justinian". In order to answer the research question regarding the pedagogical and didactic suitability of the textbook, a qualitative and quantitative content analysis was carried out, since the current literature on the subject of the pedagogical and didactic suitability of textbooks and in particular this History textbook that is taught in Cyprus is scarce. A content analysis of the entire textbook, which consists of 8 chapters, was carried out, while chapter 5, entitled "Τhe great conquering", was used as a sample for qualitative and quantitative analysis. At the same time, an attempt was made to rewrite the chapter 5, in order to meet the eligibility criteria, based on the findings of the first stage of the research. The evaluation tool of the textbook was an Evaluation Key, which was developed after studying the international literature. The purpose of the tool is to evaluate the basic structural characteristics of the textbook, based on their scientific, pedagogical, didactic and socializing function. The main features assessed were the main text, the historical resources, the activities and the illustration of the textbook, based on specific assessment criteria. In particular, the evaluation focused on the pedagogical and didactic function of the textbook, in order to detect the relevance with the aims and the objectives of the National Curriculum for the History lesson as well as the didactic approaches proposed. Based on the results of the research, the textbook does not manage to meet all the eligibility criteria that have been set. Both the use of text and history resources, as well as the type of activities and illustrations does not take into account the aims and objectives of the National Curriculum as well as the suggested teaching approaches such as multiperspectivity in history classroom. In addition, as it is established by the research findings, the textbook fails to cultivate critical thinking, effective participation and learning motivation, as it relies almost entirely on the narration of events and does not favor the investigation and connection of historical events with the students' experience. In particular, the activities are mainly focus on memorizing and recalling information from the textbook, while few are those which develop higher order thinking. Finally, it was found that the textbook presents the historical events monoprismatically, perpetuating the perception that history is an indisputable truth about past events. Therefore, the evaluation of the textbook chapters highlights discrepancies between the criteria and the existing textbook, which will be a trigger for a review of the issue by the implementing agencies and identify the negative factors that contribute to the ineffective implementation of education and revision of textbooks with the aim of meeting the criteria and facilitating the teacher's work. The contribution of the research to the academic field is related to the fact that it evaluates all the structural characteristics of the textbook, while it is based on an Evaluation Key, which it could become a diagnostic tool for textbooks in general. It also refers to the textbooks taught in Cypriot education, for which research is scarce, while no other research was found with data from all the structural characteristics of the above textbook.